ҚАРҚАРАЛЫ №2(40) 2014 жыл

Қарқаралы, Қазылық,
Жатушы едің жазылып.
Жаз келіп қарды ескенде,
Баурыңа ел көшкенде,
Көштің жолы сүрлеу боп,
Қалушы еді қазылып.
Баурыңа мал толған тау,
Егізімнің сыңары,
Жатып қалған жас қозы
Жайылып қой болған тау.
Бірін сойса, той болар,
Қалған бірі балқаш боп,
Бағлан қозы қой болар.
Сайғағының терісі,
Бір өзі тонға бой болар.
Қарқаралы қайран тау,
Тиюші еді панаң тау.
Пайдасының белгісі:
Үйімде тұрған үлгісі:
Үлгісінің белгісі:
Шаңырағым, уығым,
Адал бақан, сырығым,
Ат ұстайтын құрығым.
Қазаныма қақпағым,
Желі, бір соғар тоқпағым.
Арба мен арыс белдігім,
Ел қыстауға келгенде,
Төрт түлік бірдей мал 
сойып,
Тоғайыңның көрген 
кеңдігін.
Ат жүре алмас аралдым,
Ішінде бұғы, маралдым.
Бұғы да марал жатқан 
жер,
Мерген де таңдап атқан 
жер.
Мерекеге батқан жер,
Артығын алып сатқан 
жер.
Бай төбеті маңқылдап,
Байсал тауып үрген жер.
Балалы қаздай 
майпаңдап,
Бəйбіше дəурен 
сүрген жер.
Әкем бір күйеу 
болған жер,
Шешем бір келін 
болған жер.
Ақ бүркеншік салынып,
Ала берен киген тау.
Кетейін деп кетпедім,
Төңірегім толған жау.
Сайында қопа қамысым,
Тамам бір жұртқа 
танысым.
Боранда малым ықпаған,
Үйімді дауыл жықпаған.
Шағыр бір, жусан, 
изендім,
Сенен де кетіп күйзелдім.
Байлаулы атқа пішенім,
Матаулы атқа кісенім.
Ат арқандар қазығым,
Балаларға азығым.
Кетейін деп кетпедім,
Жаудан болды жазығың.
Он екі қазылық, он түнек,
Маңырап жатқан қой 
түнек.
Есіл, Нұра-екі су,
Еңкейіп одан бетің жу!
Біріңде шекер, бірің бал,
Қай біріңді айтайын,
Бетеге, көде, жауылша,
Шулап тұрған бəрің мал.
Қош-есен бол, туған жер,
Кіндік, кірім жуған жер!
1820-1858
Күдеріқожа КөШЕКұЛЫ
Қарқаралы, Қазылық
Журналдың бұл саны Қарқаралы
қаласының 190 жылдығына арналады!

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
2
Қасиетті Қарқаралының
тарихына үңілсеңіз,
талай ғасырлардан өтіп,
қойнауы шежірелі мұраға
толы қазақтың тек-та-
мырына тереңінен бойлай
беретініңіз анық. Анығында
бұл киелі өлкенің жылнамасы
мыңжылдықтарға кете береді. Бұған уақыт
өткен сайын осы жердің тума топырағынан
табылып жатқан тарихи жəдігерлер дəлел.
Сондықтан бүгінде Қарқаралы қаласының ір-
гесі көтерілгеніне 190 жыл толу мерейто-
йында сол бай тарихымызды жаңғырта
отырып, кешегіні бүтіндеп, бүгінгіні тайға таңба басқандай
айшықтай беруіміз керек. Бұл үшін бізде тасқа басылған шежіре де,
əрдайым толығып келе жатқан жəдігерлеріміз де баршылық.
өткен өмір – халықтың айнымас тарихы. Осындай атаулы ме-
рейтойларда елді айрандай ұйытқан көсемдер, əділдіктен таймаған
шешендер, ел мен жерге қорған болған батырлар есіміне, олардың
ардақты рухтарына тағзым еткен лəзім. Сонымен қатар, бір заман-
дарда Ресей патшалығының қол астында болсақ та, ұлтты
ұйыстырып, елдіктің туын биікке көтерген марғасқаларымыз бен
майталмандарымыз болды. Сондай бірегей тұлғалар қай заманда
болсын «Арқаның сəукелесі» киелі мекен – Қарқаралы жерінен аз
шықпаған. Осы жердің қасиетті топырағы мен мөлдір ауасын жұтқан
талай қайраткер, ардагерлеріміз бар. Талай ғасырдан бері түтінін
түтетіп, ұрпақ тəрбиелеген, етегін қымтап, елдігін танытқан
ұлағатты халық бар. 
Қарқаралы алғашқыда станица болып, кейін қала ретінде
орныға бастағанда да талай тарихи оқиғаларды бастан кешті.
Көптеген дүрбелеңнен өтіп, саяси дүмпулердің арасында болды.
Саяси жүйе өзгеріп, кеңестер билігі орнағаннан кейін де сол
уақыттағы жаңа уақыт лебімен алға баса берді. Экономикасы өсті,
мəдениеті дамыды. Жаңа ғимараттар салынып, сəулеті арта түсті.
Ашаршылық, қуғын-сүргін зұлматтарын да көргенін, елім деп
еңіреген аяулы ұлдарының қасапқа ілінгенін де жадымыздан
шығармауымыз керек. Кешегі сұрапыл соғыста да, алып мемлекет-
пен бірге тыныстаған Қарқаралы елі, жері жауды жеңуге белсене ат-
салысты. Осы жердің талай майдангері боздақ болып, қаншасы
батыр атанды. 
Міне, сол Қарқарлыға биыл 190 жыл толып отыр. Екі ғасырға жуық
уақыт ішінде небір алмағайып заманды басынан кешті. Тағдырдың
қызығында, шыжығында татқан, ақ патшаның қасіретті саясатын
да басынан кешіріп, Ақпан, Қазан революцияларының да, Кеңес зама-
нында да талай зобалаң жылдардың  куəгері болған Қарқаралы, енді
міне ғасырлар бойы аңсаған қазақ халқының  тəуелсіздігі кезеңінде
өзінің 190 жылдығын қарсы алып отыр. Осы ортақ мерейтой құтты
болып, еліміз аман, жұртымыз тыныш болсын. Береке-бірлігіміз
бекем, тəуелсіз еліміздің тұғыры берік болсын.
Н
Н
ұрмұхамбет
ұрмұхамбет
ӘБДІБЕКОВ
ӘБДІБЕКОВ
Қарағанды облысының əкімі
Қарағанды облысының əкімі
МЕРЕЙТОЙ – ХАЛЫҚТЫҢ МЕРЕКЕСІ
МЕРЕЙТОЙ – ХАЛЫҚТЫҢ МЕРЕКЕСІ

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
3
Қарқаралы – ұлт зиялыларының шоғырланып,
қызмет еткен, Орталық Қазақстан өңірінің
барлық саяси оқиғаларының ордасы, ұлан
байтақ Сарыарқадағы тарихи, мəдени
шежірелердің мол қоймасы, табиғи көркіне көз
тоймайтын жер жаннаты.
Кезінде қазақ мемлекеттілігінің алғашқы қазығы
қағылған орталықтарының бірі болған, қазақ
өнерінің «Меккесі» аталған Қарқаралының
қасиетті жер екенін бүкіл Қазақ елі біледі.
Біз биыл атап өтейін деп отырған 190 жылдық
– ол Қарқаралының ресми түрде қала статусын
алғаннан бергі кезең. Ал тарихқа терең үңілсек,
Қарқаралының тарихы, Қарқаралы деген сөздің,
Қарқаралы деген жалпы ұғымның пайда бола
бастаған кезінен белгілі десек артық емес
шығар. Сайып келгенде, Қарқаралының тарихы
осы өңірде адамзат тіршілігі пайда болған кезден басталады деп
айтуымызға болады. Оған дəлел,  «Суық Бұлақ» басындағы алғашқы адам
тұрағы, Кент тауларындағы үш мың жылға жуық тарихы бар атақты «Про-
тогород» қазбалары, Сақ дəуірі мəдениетінің куəсі  Талды-2 орнынан
табылған  Сарыарқаның «Алтын Адамы».
Қарқаралы өңірінің қасиетті топырағында қалың ел бірлігінің туын
көтерген қоғам қайраткерлері, жез таңдай шешендер, от ауызды орақ тілді
ақындар, аспандағы аққуға үн қосқан күміс көмей əншілер, қол бастаған ба-
тырлар, жұртшылықты ғажап өнерімен тəнті еткен табиғи талант иелері
дүниеге келген. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев айтқандай,
«өткендердің қадірін білу, олардың арман-мүдделерін жалғастыру – адам-
гершілік парыз ғана емес, қоғамдық дамудың, ілгері басудың негізгі
алғышарттарының бірі», сондықтан біз, өткен тарихымызды ұлықтап,
қастерлеуіміз керек. Сол арқылы жас ұрпақты тəрбиелейміз.
Әрине, Қарқаралы көне тарихтан тамыр тартады. Бұл өңірден ежелгі
тайпалардың қоныстары, тасқа салынған таңбалар, орта ғасырлардан
қалған елдімекен орындары табылған. Қазба жұмыстары жалғаса берсе, бұл
тарихы қатпар-қатпар жердің берері аз болмайтыны анық. Қазірдің өзінде
Қарқаралы аумағында мемлекеттік қорғауға алынған 100-ден астам тарихи-
мəдени ескерткіштер бар. Бұл жайындағы деректер соңғы 300 жыл ішінде
жазылған көптеген жиһанкездердің еңбектерінен таба аламыз. Қарқаралы,
Балқантау-Қу, Темірші, Қызыларай өңірлерінде орта ғасырда осы жерді
мекен еткен түркі-қыпшақ дəуірінен қалған ескерткіштер сол бай да
мазмұнды тарихтан сыр айтады.
Туған жерімізге қатысты берідегі тарихта зерделеп қараған адамға көп
дерек айтатыны сөзсіз. 1897 жылғы санақ бойынша уезд құрамында 22
болыс, 31 мың түтін болып, 171 мың тұрғын мекендеген, Қарқаралы
қаласының өзінде 4451 адам өмір сүрген. Оның 63 пайызы қазақтар болған.   
«Туған топырақтың тау-тасы – тынысың, торғайы – туысың», десек
Қарқаралының əрбір азаматы осы қасиетті мекенді көзінің қарашығындай
сақтап, əрбір тасы мен тауын, əр ағашы мен тоғайын, құсы мен аңын
қызғыштай қорып, келер ұрпаққа жеткізуге міндетті. 
Енді, міне биыл, бүгінгі тəуелсіз қазақ елінің жетістіктеріне өзіндік үлес
қосып, келешекке нық қадам басып келе жатқан қасиетті Қарқаралы қаласы
ресми түрде 190 жылдық мерейтойын қарсы алуда. Осы айшықты мереке –
баршамызға ортақ дүбірлі той. Бұл атаулы күн өткенге салауат айтып, ке-
лешекке үміт артатын, елдіктің туын тұғырлы етіп, халқымыздың
көсегесін көгертетін күн. Осындай мерейтойлар жалғасын тауып,
халқымыздың мерейі үстем, абыройы айқын болсын дейміз. Қастерлі тари-
хымыз əлі талай ғасырларда халқымызбен қауышып, ұрпақтың үлгі тұтар
мұрасы бола бергей.
Х
Х
алел 
алел 
МАҚСұТОВ
МАҚСұТОВ
Қарқаралы ауданының əкімі
Қарқаралы ауданының əкімі
Арқаның жер шоқтығы
Арқаның жер шоқтығы
ҚАРҚАРАЛЫ
ҚАРҚАРАЛЫ

Тәуелсіз еліміздің тұңғыш Президенті, Ұлт
көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
Қазақстан халқына арнаған биылғы дәстүрлі Жол-
дауы күллі қоғамдық-саяси өмірімізге жаңа серпіліс
әкелді. Осы аса маңызды саяси құжатта мемлекет
басшысы ел экономикасын өркендетудің өзекті мін-
деттерін алға тартты.  Әлемдік өркениет
үрдісіне ұмтылған Қазақ елі қазір қарыштап дамып
келеді. Сүйікті Отанымыздың игілікті істері мен
өркенді өзгерістері баршамыздың нұрлы келешекке
деген сенімімізді нығайтып, үмітімізді ұштай түседі.
Қазақстан дүние жүзі қауымдастығында
тұрақтылығы тиянақты, бейбітшілігі баянды, береке-
бірлігі бақуатты мерейлі мемлекет. Ежелден елінің абыройын
асырып, ұлтының ұлылығын ұлықтаған даналар дәстүрі Елбасы саясатының
сындарлы бағыты, бұлжымас темірқазығы. 
Бағзы замандардан бақ қарап, Қыдыр қонған жайсаң Жетісу мен көгілдір Көкше,
берекелі Баянауыл мен қасиеттті Қарқаралы, асқар Алтай мен асқақ Атырау,
сайын Сарыарқа кең пейіл Қазақтың құтты қонысы, өрісті өлкесі. Сылқым
сұлудың сыңғыр күлкісіндей сылдырап аққан Сыры мен Ілесі, Шуы мен Жайығы, Ер-
тісі мен Есілі қаймана халқымыздың асыл жауһарлары. Осы ұлан байтақ дархан
дала бекзада бабаларымыздың біздерге өмір бақи өшпес аманат етіп қалдырған
киелі Отаны. 
Азаттықтың арайлы шуағына бөленген Арқаның алтын алқасы – Қарқаралы иісі
қазақ ұлысының ірі тарихи және мәдени орталығы. Сол Қарқаралыға биыл – 190
жыл. Ағаш уықты, киіз туырлықты қазақ баласының қара шаңырағы –
Қарқаралының іргетасы 1824 жылы қаланған еді. Содан бері екі ғасырдай уақыт
өтті. Талай дәуірдің дүлей дауылдарына төтеп берген мәрт мінезді Қарқаралы
халқының шежіресі ғасырлар тақтасына алтын әріптермен жазылып қалды. 
Он тоғызыншы ғасырдың басында сонау Сыр бойында туып, Қарқаралы
топырағында дүниеден озған айтулы айтыскер ақын Күдеріқожа Көшекұлы:
«Қарқаралы – Қазылық, жатушы едің жазылып...Қарқаралы қайран тау, тиюші еді
пайдаң тау» деп тебірене термеледі. Қарқаралы Алаштың аймаңдай азаматтары
қызыққан киелі өлке. Қазақтың тұңғыш ғұлама ғалымы Шоқан Уәлиханов осы
атырапта екі мәрте – 1855 және 1863 жылдары болды. Ол қызмет бабындағы бұл
сапарын халық ауыз әдебиетінің  інжу-маржаны – ән-жырлармен танысуға арнады.
Шоқан мал шаруашылығы жөнінде көптеген қызықты деректер жинады. Оның
«Қарқаралының сыртқы округтері болыстарының қысқы көші-қоны» деген бел-
гілі зерттеу еңбегі осы тақырыпқа арналған.
Орыс жазушысы М.М.Пришвин осы өлкеге 1909 жылы ат басын тіреді. Жақұттай
жайнаған жасыл алқапты көрген сәтін ол былайша толғана суреттейді: «Біз
жоғары өрлеген сайын әр шоқы жаңаша әсер етті. Жоғарғы жылтыр тастарға
қадалған қарағайлар. Биіктегі жартастар ну орманды екен, тау көлі күн көзімен
шағылысады». Табиғат-ананың көрікті келбетін қарымды қаламгер осылайша си-
паттайды.
Шалқар білімді Шоқанның сүйікті досы, белгілі саяхатшы – этнограф Г.Н.Пота-
нин осы өңірде болып алған әсері жайында орыстың Императорлық-географиялық
қоғамының Батыс-Сібір бөлімшесінде арнайы баяндама жасаған. Қарқаралы
Халел 
Халел 
МАҚСҰТОВ
МАҚСҰТОВ
Қарқаралы 
Қарқаралы 
ауданының әкімі
ауданының әкімі
  Қарқаралы қаласына -190 жыл
АРҚАНЫң 
АРҚАНЫң 
АЛТЫН АЛҚАСЫ 
АЛТЫН АЛҚАСЫ 
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
4

үйезінің байырғы халқының білімге, орыс өнеріне деген ыстық ықыласына разы
болды. «Қазақ арасында ақындық өнер керемет дамыған, дала ақындар мен
жыршыларға бай екен» деп мәлімдеді. 
Қазақтың мың әнін жинаумен тарихта тамаша із қалдырған белгілі музыка зерт-
теушісі А.В.Затаевич Қарқаралы атырабының құйма құлақ, көкірегі қазына жы-
рауларынан 154 әнді жазып алған. Атақты француз жазушысы Ромен Ролланға
жолдаған хатында Затаевич: «даланың әсемдігін, әсіресе, Қарқаралы даласының
сұлулығын мен өзімнің нашар французшаммен сізге жеткізуге батылым бармай
отыр» деп жазған болатын. Жиырмасыншы ғасырдың бастапқы тұсында қоғам
өмірінде елеулі серпілістер мен сілкіністер болды. Бұл айтулы оқиғалар Қарқаралы
өңіріне де қатты әсер етті. 1905 жылдың 15 қараша күні Қарқаралы қаласында
үлкен шеру өтті. Патша өкіметінің әділетсіздігіне қарсы шыққан халық үлкен
толқу туғызды. Қарқаралы үйезіндегі 22 болыстан келген 42 сауатты өкілге қол
қойдырылған атақты «Қарқаралы петициясы» жазылды. Бұл жеделхатта: «Қазақ
даласына қоныс аудару қозғалысы басталды. Ең шұрайлы жерлер сырттан кел-
гендерге бөлініп берілді, ең нашар жерлер қазақтарға тиді. Қазақтардың діни-ру-
хани істері тұрғысында көріп отырған астамшылықтарын санап айту қиын.
Халықтың рухани дамуына тосқауыл жасап, тек қана залал әкелді» деп ащы
ақиқатты жайып салды. «Көп қорқытады, терең батырады» дегендей «Қанды
жексенбіден» жүрегі шайлығып қалған Ресей империясының билеушілері
«Қарқаралы петициясының» кейбір талаптарымен санасуға еріксіз мәжбүр болды.
Қазақтардан Мемлекеттік Думаға депутат сайлауға рұқсат берді. Бірінші Думаға
Семей губерниясынан Қарқаралы үйезінің тумасы, Алаш көсемі Әлихан Бөкейханов
сайланды.
Қарқаралының текті топырағынан талай тарланбоздар мен дала данышпан-
дары түлеп ұшты. Туған халқының дарабоз даналығы мен кемел кемеңгерлігінің
айнасы, Қазақтың біртуар перзенті – Қаздауысты Қазыбек би бабамыз. Бала
биден дана би атанған көкірегінде көріпкелі бар кемеңгер аса бір қилы кезең,
дүрбелең дәуірдің шытырман оқиғаларын бастан кешті. Қазақ тарихында
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп аталған қанды қырғын тұсында
«елден құт-береке қашпасын деп, жердің шетін жау баспасын деп» ата жұртын
көк найзаның ұшымен де, қызыл тілдің күшімен де қызғыштай қорғады. 
Әйгілі күйші-сазгер, асқан дүлдүл домбырашы, аты аңызға айналған тұғырлы
тұлға – Тәттімбет Қазанғапұлы. Бал бармағынан қырық түрлі күй өрбіген
дәулескер домбырашы ұлттық өнер қазынасына мәңгі өлмейтін, ешқашан
көнермейтін мол рухани мұра қалдырды. Тұлпар талант Тәттімбеттің
«Сылқылдақ», «Көкейкесті», «Балбырауын», «Салқоңыр» сынды күйлерінің
сиқырлы сазы жанды тербеп, жүректі баурайды. 
Тірлік пен бірліктің, қаһармандық пен елдіктің ұйытқысы болған, халықтың ба-
басына, халықтың данасына айналған парасат иесі - Құнанбай қажы Өскенбайұлы.
«Құнанбай Орта жүздің тұзы емес пе, жақсының артта қалған  ізі емес пе?» деп
ақын жырлағандай дегдар бабамыз сөйлесе сөздің шешені, бастаса елдің көсемі
болды. Ғибратты ғұмыр кешіп, «қарадан хан болған» асыл текті тақуа бабабыз
халқымызға имандылық нұрын шашты. Қажы атамыздың ұрпақтарына үлгі болар
қайырлы қамқорлығының белгісіндей Қарқаралының орталығында ғибадат
ғимараты – мешіт тұрғызылды. Ғазиз жанның салдырған сол Алла үйі бүгінде
нағыз имандылық ұясына айналды. 
Қарқаралы – қазақтың Бас ақыны (А.Байтұрсынов), хакім Абайдың әрі нағашы, әрі
қайын жұрты. Ұлы ақын Қарқаралыны жанындай жақсы көрді. Әкесі Құнанбаймен
осы шаһарға сан мәрте келіп, от ауыз орақ тілді Балта мен Шөже сынды
шайырлардың шырын сөздерін, тамаша тәмсілдерін тамсана тыңдады. Абайдың
азаматтық, ақындық келбетін, адамгершілік кейпін шалқар шабытпен зерлеген
заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов өзінің атақты «Абай жолы»
роман-эпопеясында: «Абай әкесімен бірге Қарқаралыда тұрғалы көп күндер болды.
Қазір қыс әбден түсіп, қар бекіп алған-ды. Құнанбай кішкене қаланың тап
ортасындағы көк шатырлы, үлкен ағаш үйді жатақ еткен. Қазағуар, қонақшыл
татар саудагерінің үйі» деп ерекше ілтипатпен сүйсіне сипаттайды. Даңқты
қаламгердің әспеттеп айтқан көркем ғимаратының сыртында бүгінде «Бұл үйде
1850 жылдары Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы болған» деген ескерткіш тақта тұр.
«Атыңнан айналайын Қарқаралы» деп айдай әлемге әуелетіп ән шырқаған Мәдидің
майдақоңыр мақпал үні бүгінде Қарқаралының аспанын кернеп, жүректерді тер-
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
5

беп тұрғандай. Қарқаралының қыран тектес түлегі Мәди Бәпиұлы сегіз қырлы, бір
сырлы, шашасына шаң жұқпас талант. Ол Арғынның ақ серкесі атанған әйгілі Ал-
шынбай бидің немересі. Пәлесі мен жаласы, мұңы мен наласы қос өрім қамшыдай
қатар жүрген қатыгез заманда ғұмыр кешті. Тағдырдың тәлкегіне түсіп,
қиянатты көп көрді. Бар өмірі өксікпен өткен өжет ақынның көңіл шері өлең боп
өрілді: «Үшқара басың биік мұнар шалған, Сұмпиып өте шықты мына жалған. Тар
есік, тар босаға жаман екен, Ер едім ел ішінде сайран салған» деп дүниеде көрген
азабы мен мазағына қатты күйінді. Мәди – сырбаз сазгер. Мәди – ән құдыреті.
«Үшқара», «Қарқаралы, «Қаракесек», «Шіркін-ай» әндері қазақ өнерінің аспанында
мәңгі жарқыраған жұлдыздар. Ән дауылпазы әйгілі Әміре Қашаубаев Мәди әндерін
Мәскеу мен Париж сахналарының төрінде әуелете шырқады. 
Ұлтының қамын ойлап, қабырғасы қайысқан қажырлы қайраткерлер
Қарқаралының қадір тұтар аса ардақты перзенттері. Сонау зұлмат заманның
сұрқай саясатына атойлап қарсы шыққан жолбарыс жүректі, арыстан білекті
қайсар жандардың есімдерін елі ешқашан ұмытпақ емес. Кезінде патша үкіметін
қатты әбігерге салған атақты «Қарқаралы петициясы» құжатының мәтінін
дайындаған, көпшілікке қол қойдырып, жоғарғы жаққа жіберуді ұйымдастырғандар
– айбынды Алаш көсемі Әлихан Бөкейханов, ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынов,
қазақтың тұңғыш жоғары білімді заңгері Жақып Ақбаев еді. 
Тектінің тұяғы, сом алтынның сынығы Әлихан Бөкейханов – жарты әлемді
жаулаған Шыңғысханның жиырма екінші ұрпағы. Талабы таудай тастүлек талант
Әлекең тоғыз тілде еркін сөйлеп, сауатты жаза білетін асқан білімпаз еді. Кезінде
кадет партиясының тілі «Омичь» газетінде редакторлық қызмет атқарған-ды.
Орыстың ойшыл жазушысы Лев Толстойдың «Қажымұрат» хикаятын сүйсіне
оқып, оны қазақ тіліне аударуды қолға алды. Қазақтың ақыл-ой алыбы Абай ту-
ралы бірінші болып ғылыми-зертеу еңбегін жазған да Әлекең еді. Мол білім, биік
парасат иесі Ә.Бөкейхановты Мәскеудің, Санкт-Петербургтың зиялы қауым
өкілдері қатты қадірлейтін. Солардың қолдауымен 1926 жылы Ғылым
академиясының одақтас және автономиялы республикаларды зерттеу жөніндегі
Қазақстан бойынша тұрақты сарапшы қызметіне тағайындалды. Ленинград
университетінің профессоры болды. 
Отызыншы жылдардың қуғын-сүргін нәубетіне ұлт жанашыры, Алашорда
үкіметінің белсенді мүшесі, Берікқара болысының аймаңдай азаматы Жақып
Ақбаев та іліккен еді. Бозбала шағынан білімін тереңдетуге құлшыныс жасаған
Жақаң түрлі ғылыми кітаптарды, Пушкиннің, Белинскийдің, Чернышевскийдің
шығармаларын құныға оқыды. Азаттық арманы бойын билеген жас жігіт патша
үкіметінің көп мөлшердегі алым-салығы қазақтарға ауыр тиетінін айтып, орыс
газеттеріне өткір мақалалар жариялады. Осы көзқарасы үшін ұлтжанды азамат
абақтыда азапталды, тірідей тамұққа түсті. Қайраткерлік қуаты бойында
булыққан күйі өмірден өтті. 
Қазақ халқының бақыты жолында күрескен арда ұлдарының бірі – Нығмет
Нұрмақов. Ол өзінің бүкіл саналы ғұмырын туған халқының азаттығына арнады.
Алғадай азаматтың саяси сұңғылалығы, қайсарлығы мен қайраткерлігі Омбы
оқытушылар семинариясында бірден көзге түсті. Ойға кемел, тілге жүйрік, зерек
те зейінді жас, атақты қоғам қайраткері, ақын әрі жазушы Сәкен Сейфуллинмен
өмір бойы ажырамас достықта болды. Омбы қазақ жастарының «Бірлік» атты
жасырын ұйымының ұйытқысы да, ұйымдастырушысы да Нығмет пен Сәкен еді.
Қос қайраткер осы ұйымның жарғысын, ережесін жазып,көпшіліктің талқысына
ұсынды. Табиғатынан теңіздей тепсінген талантты Нығмет биліктің биік мін-
берінде болды. Семей губерниялық соғыс комитетінің жауапты хатшысы,
Қазақстан Орталық атқару комитетінің мүшесі, республика Жоғары
революциялық трибуналының тұңғыш бастығы, Қазақстан Жоғары сотының
алғашқы төрағасы, бірінші заң комиссары әрі республика прокуроры. Қазақстан
үкіметін 5 жыл басқарған Нығмет Нұрмақов ел экономикасы мен мәдениетін
дамытуға айтарлықтай сүбелі үлес қосты. 1912 жылы Семей гимназиясын алтын
медальмен бітірген орыс ғалымы Г.Н.Потаниннің аудармашысы, математика
ғылымының бесаспап білгір Әлімхан Ермеков Қарқаралының тумасы.
Ә.Ермековтың тарихи зор еңбегінің бірі – Бүкілодақтық Халық Комиссрлар
кеңесінде Қазақ автономиясы шекарасының біртұтастығын қорғау еді. Кеңес
мәжілісінің төрағасы, Коммунистік партияның көсемі В.И.Лениннің ызғарынан да,
ызбарынан да қаймықпаған қайсар Ә.Ермеков сол жиында қазақ жерінің
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
6

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
7
тұтастығын асқан ерлікпен қорғап қалды. Бес тілде еркін сөйлейтін Ермековтың
батылдығына риза болған Ақаң (Ахмет Байтұрсынов) : «Біздің Ермековпен сөз та-
ластыратын орыстан да бір ұл туған екен» депті Ленинді меңзеп. Ұлт мүддесін
қорғауда Әлімхан Ермеков жанын жалдап, қара нардай қайыспас қайсарлық
көрсетті. Қазағы үшін сау басын саудаға салып, арыстанның аузына,
зымыстанның түбіне баруға даяр еді. Шыбын жанын шүберекке түйген тегеурінді
тұлға ұлт бірлігін, ұлт жасампаздығын қорғап жалынды сөздер сөйледі. 1930
жылғы 30 мамырдағы өлкелік партия конференциясында Ә.Ермеков: "Жасырып
қажет емес, саяси қылмыскерлердің салт-сана жолындағы қателіктері дерт
тәрізді, аяғы саяси қылмыстарға әкеліп соқтырады. Қоғамдық тартыста
олардың шығатын арналары да табылмай қоймайды. Мысалы: Қазақстандағы
үлкен түйіннің бірі – жер мәселесін шешу болса, менің ұлтшылдығым осы мәселені
шешудегі істерімде  анық көрінеді" деп өз ойын бүгежектемей батыл білдірді. Дәл
осы өткір пікірі үшін Әлекең түрмеге де қамалды, азаптың ауыр қамытын киді.
Бірақ қиындықтан қаймығып бой тасаламады. Алаш арыстарының арасында ең
ұзақ жасаған, қиянат пен қатыгездікті де көп көрген Ә. Ермеков 1971 жылы
дүниеден озды. 
Қарқаралы достыққа пейілі кең, бауырмалдыққа мейірімі мол құтты мекен. Өзге
ұлт өкілдерін туғанындай көріп, бауырына басты. Мұның жарқын көрінісін қазақ
жерінің Ресей бодандығына өткеннен кейінгі жағдайдан анық көруге болады. Сол
тұста Қарқаралы Орта жүздегі алғашқы сыртқы округтердің бірінің кіндігіне ай-
налды. Қалаға таяу жерде Варнава Ботовтың атақты Қоянды жәрмеңкесі
ашылды. Түндік өзені бойында орыс кәсіпкері Степан Иванович Поповтың қазақ
даласындағы тұңғыш металлургия зауыты орын тепті. Орыс кәсіпкерлері
арқылы Сарыарқаға сауда капиталы келді. Ел ішінде жаңа кәсіп түрлері пайда
болды. Соған орай көшпелі халық бірте-бірте отырықшы тұрмысқа бейімделді.
1856 жылы Қарқаралы уезіне Қазақстанға жер аударылған белгілі поляк револю-
ционері Адольф Янушкевич келіп, елдің көптеген жерлерін аралады. Тәттімбеттің
үйінде төрт күн қонақ болды. Құнанбай қажының ауылына барды, болашақ ұлы
ақын Абайды көрді. Балқаш бойын аралады. Саяхатшы өз күнделігінде көрген-біл-
гендерін, көңілге түйгендерін қағазға түсірді. Янушкевичтің бұл жазбалары «Қазақ
даласына саяхаттан күнделік және хаттар» деп аталады. Орыс жазушысы Ми-
хаил Пришвин сайын Сарыарқаны емін-еркін шарлады. Қарқаралы үйезінде бір
айдай уақыт жүрді. Ол осы сапарында Қарқаралы, Қу, Кент, Қызыларай
тауларының қойнау-қойнауын сүзді. Өлке табиғатын тамашалады, жақпар
тастарға қолтаңбасын қалдырды. Ел аузындағы әңгімелерге де құлақ түрді.
Атақты «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының ескі нұсқасын жазып алды. Михаил
Михаиловичті, әсіресе Бұғылының басындағы Шайтанкөл жөніндегі әңгіме
айырықша қызықтырды. Өзі сиқырлы көл жағасында тамыздың жиырма тоғыз
күні болған еді. Келесі жылы «Русские ведомости» газетіне «Шайтанкөлде» (У Чер-
това озера) атты көлемді мақала жазды. 
«Қазақстанның Швейцариясы» атанған Қарқаралының бітімі мен жаратылысы
белгілі табиғат суретшісі, орыс жазушысы Максим Дмитриевич Зверевті де
таңғалдырды. Ол Балқаш бойында ақырғы жолбарыстың қалай ұсталғанын
әңгімелейді. Бұл жақта қандай аңдардың болғанын тәптіштеп баяндайды. Ұзақ
жылдар Қарағанды ғылыми-зерттеу көмір институтында инженер болған, өлке
зерттеушісі Юрий Поповты қарқаралылықтар өз тумасындай көреді. Өйткені, ол
бұл өңірдің ойы мен қырын, тау-тасын, жануарлар дүниесін, өсімдіктер әлемін,
атақты адамдарын бес саусағындай біледі. Оның Қарқаралы туралы бірнеше кі-
таптары жарық көрді. Қазір белгілі өлкетанушы Ресейдің Санкт-Петербург
қаласында тұрады. 
Кезінде Мәди мәпелеп, Мәди ардақтаған қазыналы Қарқаралының даңқы дүйім
дүниеге жайылды. Ғасырлар шеруінде көнекөз Қарқаралының өмірінде талай-
талай айшықты оқиғалар болды. Солардың бірі және бірегейі -  қазақ халқының
жұлдызын жарқыратып, абыройын асқақтатқан атақты Қоянды жәрмеңкесі. Ән
мен күйдің, ұлттық өнердің ұлы думанына айналған жәрмеңке шын мәнінде ұлан
асыр шаттық мерекесі болды. «Базарың құтты болсын ардақты елім, Қоянды ту
көтерген думан жерім. Қарқаралы, сұлу Көкше жер шоқтығы, Сарыарқа - алтын
асу, асқар белім» деп үкілі домбырасын бебеулетіп жәрмеңке шымылдығын ашқан
Арқаның ақтаңгер ақыны, ел еркесі Біржан сал еді. Бір шеті сонау қиыр Қытай мен
алыс Үндістаннан, Иран мен Түркиядан ағылған сауда керуені жыл сайын Арқа төсін

бір ай бойы толассыз қызық думанға бөледі. Шалқыған ән, күмбірлеген күй, мың
бұралған би халықтың көңілін көтеріп, шексіз қуаныш сыйлады. Ұлттық
өнеріміздің сайыпқыран саңлақтары әйгілі Әміре Қашаубаев, қырмызыдай
құлпырған Қали Байжанов, ғибратты Ғаббас Айтбаев, майда үнді Майра
Уәлиқызы, дархан дарын Қалибек Қуанышбаевтардың табиғи таза талантына
жұрт сүйсініп, қызу қошемет көрсетті. Арқалы жырдың арғымағы, ағынды ақын
Иса Байзақов жыр нөсерін төпелеп, сиқырлы сөзді сандуғаштай сайратты. Алпа-
мыстай аруақты, Қобыландыдай қуатты, Ер Тарғындай ерен, алып күштің атасы
- Қажымұқанның қайталанбас өнеріне халық таң-тамаша болды. 
Арқа атырабында 82 жыл сайран салған Қоянды жәрмеңкесі нағыз ән базарына,
ғажайып өнер додасына айналды. Ұлттың рухын, қазақтың мәртебесін заңғар би-
ікке көтерген жәрмеңке ел тарихының есте қалар ерекше белестерінің бірі.
Қарқаралының текті топырағы талай тарланбоздарды тәрбиелеп, өмір айды-
нына қанат қақтырды. Он жеті жасында найзағайдай жарқылдап жоңғарларды
жайратқан, он тоғызында орда бұзып жаудың сорын қайнатқан Шор ұрпағы Матақ
батыр, Абылай ханның сардары болған кемеңгер Қазыбектің ардағы болған,
дұшпанына қара бұлттай түйілген, мұзбалақтай шүйілген сұсы суық Сеңкібай
әулие, оспадар заманның ығына жығылмай, жадау халқының жанына жалау, үмітіне
демеу болған, жасампаздығымен жарқыраған жампоздар Угар (Мұқатай) Жәнібеков
пен Мұхаммедқали Тәтімов, ұлы Абайдан кейін қазақ көркемсөзіне даңғыл жол
салған, «өртке тиген дауылдай өлеңіне» жалпақ жұрты тамсанған дүлей дарын,
дауылпаз ақын Қасым Аманжолов, жайсаң жырдың жүйрігі Жаппар Өмірбеков,
қабырғалы қаламгер Қапан Сатыбалдин, сындарлы сөзден сыр суыртпақтаған
Әлжаппар Әбішев, өндіріс тақырыбына өндірте жазған Әмен Әзиев, ән дүлдүлі, ән
бұлбұлы аққу үнді Жүсіпбек Елебеков, ғұлама данамыз, әз бабамыз Әл-Фараби
мұраларын зерделей зерттеп, туған халқына тұңғыш табыстырған жазушы-
ұстаз Ақжан Әл-Машани, сахна төрінде талай тамаша кейіпкерді сомдаған тума
талант Шолпан Жандарбекова, қазір жасы жүзге жақындаған кейуана, өнер тар-
ланы Хабиба Елебекова, тасқынды жырдың телегей теңізі халық ақыны Ғабдиман
Игенсартов, уытты тілдің усойқысы, сатира сарбазы Әбжан Омарбаев,Ұлы Отан
соғысының ардагері, қос тілде көсіліп жазып, көсем сөйлейтін жалынды журналист
Шаймаран Мезгілбаев, танымдық, тағылымдық маңызы зор «Қарқаралы» журна-
лын ұйымдастырушы, әрі бірінші редакторы, ғалым, аудармашы, облыстық
«Орталық Қазақстан» газетін біраз жылдар басқарған Рамазан Сағымбеков,
мәдени қызметтің майталманы әрі білгірі Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
Атығай Шанин секілді саңлақтарымыз осы өлкеміздің дара, дана тумалары. 
Адамзат тарихындағы теңдессіз сұрапыл соғыстың от жалынына оранып, От-
анын қорғауға қасық қаны қалғанша қайыспай күрескен ерлеріміздің есімдері ел
есінде. Қарқаралы топырағында түлеп, қазыналы Қарағандыда қанаты қатайған,
Орынборда топшысы бекіген, қазақ қыраны – Нұркен Әбдіров. Қан майданға ат-
танар алдында асыл анасы Бағжанның ақ батасын алған сұңқар тектес сым-
батты ұлан ұрыс даласында қас дұшпанның 12 танкісін, 28 автокөлігін, 18 жүк
машинасын, 50 жауынгерін жайратып салды. «Мәңгілік өмір жырын» бастап, жауға
жасындай құлдилаған Нұркен сонда бар болғаны жиырма үш-ақ жаста еді. Сұлу
табиғаты пенде баласын тамсандырған Қарқаралы ерлік пен батырлықты шар
болаттай шыңдаған шынайы тәрбие ордасы болды. Ерлік мектебінде әбден пісіп-
қатқан жаужүрек батыр – Мартбек Мамыраев. 1942 жылдың мамыр айында
майданға аттанды, анау-мынау емес, өмір мен өлім кескілескен қияметтей қиын
Сталинград шайқасына араласты. Жап-жас балаң жігіт атқыштар полкінің пуле-
метшілер взводын басқарды. Украин жерін басқыншылардан азат етудегі
жанқиярлық ерлігі үшін Мартбек Мамыраевқа Кеңес Одағының Батыры атағы бе-
рілді. Елге жеңіспен оралған батыр ағамыз бейбіт еңбекке құлшына кірісті. Жеті
жыл бойы Қарағанды қаласында Ленин аудандық партия комитетінің бірінші
хатшы қызметін атқарды. Оның 30 жылдай ғұмыры Бардин атындағы қара ме-
таллургия институтының Қарағандыдағы қазақ филиалымен тығыз байланы-
сты. Әйгілі ғалым Евней Бөкетовпен бірге жұмыс істеді, көптеген ғылыми
жаңалықтардың өндіріске енгізілуіне жол ашты. 
Адамзатқа ауыр қайғы әкелген алапат соғыс басталғанда Расул Есетов бар
болғаны он жетіге енді ғана толған бозбала еді. Жастық жалын мен намыс биле-
ген қайсар жігіт кәмелетке толмаса да өз еркімен сұранып майданға аттанды.
Сұрапыл шайқас қатты жүріп жатқан Ужгород түбінен бір-ақ шықты. Сол Ужго-
род маңындағы төбе басына дзот құрып алған фашистер бас көтертпей қойды.
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
8

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
9
Жанындағы жолдастарымен ілгері жылжыған жауынгер Есетов есебін тауып
дзотты отқа орады. Одан қашып шыққан 46 фашисті тұтқындап, әскери
құрамаға әкеп тапсырды. Осы ересен ерлігі үшін Расул Есетовке Кеңес Одағының
Батыры атағы берілді. Ұлы Отан соғысына Қарқаралыдан 2300 жауынгер ат-
танды. Он екіде бір гүлі ашылмаған боздақтардың басым көпшілігі туған ошағына
оралмады. Отан үшін қанқасап қырғында шейіт болғандардың рухына бүгінгі ұрпақ
үнемі тағзым етіп, ерлік істерін үлгі тұтады. 
Мұзбалақ қыран шынарлы шыңды мекендейді, ұлт ұланы соған ілесіп жетем дейді.
Алты Алаштың алақанына салып аялайтын айбоз азаматы, халқымыздың
қыраны да, ұланы да қазақтың тұңғыш ғарышкері - Тоқтар Әубәкіров. Жер
әлемдегі санаулы, таңдаулы ұшқыш-сынақшы, ХХ ғасыр адамы, техника
ғылымдарының докторы, профессор, КСРО батыры, Қазақстанның Халық
Қаһарманы. Кеңес Одағының батыры атағына екі мәрте ие болған атақты
ұшқыш Талғат Бигелдиновтың ақ батасын алған Тоқтар Әубәкіров ғарыш әлемін
шарлап, қалың қазақтың абыройы мен даңқын  төрткүл дүниеге паш етті. 
Дәулетіне сәулеті сай, қойнауы қисапсыз қазынаға бай, қабырғалы ел, қасиетті
жер – Қарқаралы Сарыарқаның алтын тәжі, алып бәйтерегі. Абыройы Алатау-
дай аймағымызға алты алаш сүйсініп, түркі әулетінің текті тұяғы  - қазақ ба-
ласы мейіріммен қарайды. Қарқаралы қазақтың мақтанышы, Қарқаралы - елдің
айбынын асырып, даңқын жер-әлемге жайған ұлттың ұлы мерейі. Бүгінде
Қарқаралы үш жарым миллионнан астам жерді алып жатқан ұлан байтақ іргелі
ел. Осы аймаққа Бельгия немесе Нидерланды мемлекеттері тұтасымен сыйып
кетеді екен. Ал ауданның қазіргі жер көлемі Израиль мемлекетінен үш жарым есе
үлкен. Әлімсақтан елдің ырысын жері, мерейін ері үстейтіні белгілі. Қарқаралының
елдік пен ерлік тарихы түгесілмес түпсіз теңіздей... Әлбетте ұлылардың үлгісі,
жақсылардың ғибраты жас ұрпақты ел мен жердің қадір-қасиетін бағалауға,
туған Отанын шексіз сүюге баулиды. Уақыт озған сайын жақсылар мен
жайсаңдардың шарапатын, олардың ардақты есімдерін елі ерекше ілтипатпен
атайды. Сол абырой арқалаған арда азаматтарды шынайы құрметпен атау зор
ғанибет! Ақындығы мен жазушылығы жарасқан белгілі көсемсөз шебері Сапарғали
Ләмбековтің күй күмбезі Тәттімбет, әйгілі қоғам және мемлекет қайраткері
Нығмет Нұрмақов туралы толғамды туындыларын осы өлкенің тұтас
дәуірнамасы деп бағалау орынды болмақ. Қазақстан Журналистер Одағы
сыйлығының иегері, танымал талантты журналист Мақсым Омарбековтің
очерктері мен мақалалары, әдеби көркем шығармалары осы аймақтың
тағылымды шежіресі. Қазіргі қазақ поэзиясында жанартаудай жалындаған жа-
сампаз, ақберен ақын Серік Ақсұңқарұлы Шайтанкөлді әуелетіп әнге, Қарқаралыны
асқақтатып жырға қосты. Қазақ зиялыларының бүгінгі үркердей шоғырында орыс,
ағылшын, словак тілдерін еркін меңгерген білімді жазушы, білікті пәлсапашы Дидар
Амантай осы өңірдің аса дарынды перзенті. Спорт саңлақтарының санатында
әлем чемпионының алтын тәжін киген тұңғыш қазақ Серік Елеуов. Егіздің сыңары
Берік Елеуов Қазақстанның былғары қолғап шеберлерінің ішінен шыққан нағыз хас
жүйрік. Қарқаралының еліне ерен еңбек сіңіріп, абырой арқалаған азаматтары,
ғылым докторлары Бақия Атшабаров, Алшынбай Рақышев, Серғазы Әдекенов
біздің мақтанышымыз. 
Қасиетті Қарқаралы кезінде білімнің кәусар бұлағы, имандылықтың бал шырын
ұясы болды. Шежіреге ден қойсақ, Қазан төңкерісі тұсында Қарқаралыда күллі
мұсылман қауымының Бас кітабы киелі Құран-Кәрімді жатқа айтқан 11 мәзін (қари)
болған екен.
Жүрдек уақыт сіздер мен біздерге жаңа ХХІ ғасырда өмір сүріп, еңбек етуге
бұйырып отыр. Демек, елдің ертеңі, ұрпақтың болашағы үшін білек сыбанып, бел-
сенді жұмыс атқару аса жауапты әрі құрметті іс. Әсілі, көздеген мақсатқа, діт-
теген межеге жету ең алдымен тас түйін тұтастыққа, бекем бірлікке тікелей
байланысты. «Біріңді қазақ бірің дос, көрмесең істің бәрі бос» деп данышпан Абай
өсиет қылғанындай, ынтымағымыз жарасса іргеміз бүтін, табысымыз толағай,
жүзіміз жарқын, мерейіміз үстем, көңіліміз жайдары болмақ. 
«Тойсаң тоба қыл» дейді дана халқымыз. Қазір шүкір, әл-ауқатымыз жақсарды.
Тұрмыс түзелді. Ел еңсесі көтерілді. Табысымыз молайып, дастарханымызға бе-
реке үйірілді. Мұның бәрі мемлекетіміздің нақты қамқорлығының арқасы,
Елбасымыздың сұңғыла саясатының жемісі. «Атқарылған іс аз емес, бірге
жалғастырайық!» деген Президентіміздің парасатты пікірі баршамызды жұмыла
жұмыс істеуге меңзеп тұр. 

Қарқаралының шөбі
шүйгін, суы мол, орманы
қалың, түнде жайылған
жылқы алысқа ұзамай,
жусап жата беретін
құйқалы жер.
Төңірегі қу медиен дала.
Құдай сөйтіп жаратыпты.
Іргесінде Мәдидің
Үшқарасы, кейінгі уақ гео-
логтар суырдың ініндей –
түрткілеп, шұқылап –
тесіп тастаған Кент тау-
лары бар.
Аты аңызға айналған
Шайтанкөл де – сонда,
Қарқаралыда.
Елге асыққан жаңа авто-
мобиль асфальт жолда
ұзақ жүріп, алғашқы
қарқынын сәл
азайтқанда, тағы бір шоқыдан соң, шы-
райланып Шаңкөз, маңдайы жарқырап
Жиренсақал, елеңдеп Жетіқарақшы,
қуанып Ақтерек қарсы алдыңнан
көрінеді. Сол кезде: “Қарқаралы, мен
саған қайта айналып келе жатырмын”, –
деп күбірлеп сөйлеп кетесің.
Қарқаралы үнсіз тұрады. Танауыңды
қышқылтым дәмді, майы бетіне
қалқыған қымыздың жұпар иісі қытықтап
бара жатады. Адасып, қайдан
қаңғалақтап келгені белгісіз, кеңсірігіңді
– жарады. Бір жақтан келіп жатқан
қымыз иісі жоқ, елтітіп, желіктірген, елік-
тіріп, желпіндірген – кешегі балалық
шақтың елесімен жадыңа қайта түсіп
жатқан сол таныс иістер. Тобылғы иісті
қымыз, кәдімгі тобылғы ше, жылдамдата
жүрсең, қаудырап етегіңді ілетін. Таңсық
болып кетіпсің, тобылғы иіс.
Көп нәрсені есіме түсіріп жатырсың,
Қарқаралы. Мәди деші, Арқаның аспа-
нында шарықтаған Мәдидің асқақ,
қайсар әнін шырқашы, қайран зор дауыс
сенің биік жартас, қойнау-қолат, тік
шатқалыңа қонақтап, мәңгілік қамалып
қалған шығар, шығарып жіберші, әуелеп
жоғары кетсінші, есіне салшы
мыналардың, қазақ жері деген қастерлі
ұғымның қанымыз бен терімізге
суарылғанын жеткізші, айбынды менің
Қар-қаралым.
Халқың жүдеу екен. Не болды, не көрінді,
қазақ оязға жарымай қойдың ғой,
қазағың атын қаңтарып қойыпты, қайдан
келдің, түнгі жортуылдан ба, айналысып
жүргенің ұрлық емес пе, кешегі қасиет
қайда, әйелдің ары қайда, еркектің на-
мысы қайда, атаның абыздығы қайда,
кішінің қарыздығы қайда?
Қайда кеткен бәрі. Ұшты-күйлі жоқ,
ертең қа-зақстандық
Қарқаралы боласың,
қазақстандық қазақ
атанасың, қазақстандық
Бұқар жырау деуге
көшеміз, сонда сонау
жылдары оң қолтықтан
аю қысқанда, екінші
бүйіріңе жолбарыс
қонғанда, қарақұсқа
түркінің бір тармағы
жебе тартқанда, сол
ақтабан шұбырынды,
алқакөл сұлама жыл-
дары қай қазақстандық
қасыңнан табылыпты,
үш жүздің қазағы болып
көтерілмеп пе едің.
Солай болса, қазақ жері
деп айтуға неге
қаймығасың, қарға та-
мырлы данагөйім.
Ұрлыққа көшіпсің. Қазан-ошақ
басындағы жеңгеміз Бұқар жырау
даңғылына қашан ауысқан, Қарағанды
шаһары қай кезде қазақтың көсегесін
көгертіп еді, көп болса, бір-екі жыл сан-
далады да, жетектеген баласын қолына
алып, жылап-еңіреп аптал азаматын
ғарышқа ұшырған қараша ауылына
қайыра қайтар.
Ауыл иесіз, ағаның қайда тентіреп кет-
кенін көктегі Тәңір білмесе, төмендегі мен
білмеймін. Әженің кебежесін отқа
жағыпсың, саған бұл сұмдықты жасатып
отырған кім?
Ағам ез болып шықты. Ауылды сақтай
алмады, жиендерім босып кетіпті,
нағашы жұрттың орнында – қоқсыған
ошақ-ошақ күл-қоқыс, кезінде әкеме
көлігін омыраулатып, киіп-жарып,
әкіреңдеп қоймайтын коммунист-дирек-
тор қайда, жиырма жылда жегені аз
болғандай, ауыл ырзығының біразын
меншіктеп алған ба, менің немере інімнің
аузынан жырып әкеткен сол бір уыс би-
дайдан жонына шыр бітсе, ала берсін,
мейлі, бесікте біреуі өсіп келе жатыр,
бесігіңді түзеп ұста, жеңгей, бас жағына
қанжарды немесе қайшыны қой, жын-
шайтан жоламасын, бесікке көсеуді
қыздырып бас, олар түтіннен де қорқады.
Қорықсын жын-шайтандар. Барлық
жақсылық осы жас алашпен келсін. Ез
болған әкесіне тартпасын, қалада қалып,
туғанын ұмыта бастаған мәңгүрт ағасына
тартпасын.
Бас жағына, қанжарға қатарластыра
Мәдидің өлең-дерін тастай салшы. Кім
біледі, бұл ұрпақ әлі де болса бір нәрсеге
үлгерер.
Алматы, 20.09.1996
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
10

 

Каталог: pdf
pdf -> Мәртөк ауданының қоғамдық-саяси газеті №47 №47 №47 №47
pdf -> №47 (18256) 29 сєуір 2015 ж сєрсенбі Бір халыќ, бір ел, бір таѓдыр Бір халыќ, бір ел, бір таѓдыр Бір халыќ, бір ел, бір таѓдыр
pdf -> Ақпан февраля жыл
pdf -> Байқау сынағы сұРАҚ кітапшасы 7005 НҮСҚА
pdf -> Менің ойымша, баланы 18 жастан бас тап әскерге беріп, оның обалына қалып
pdf -> Жаныс ақынға Асылдан асыл тараған жамбыл өмірзақ ҚАрғабайұЛЫ

Дидар 
Дидар 
АМАНТАЙ
АМАНТАЙ
жазушы, драматург, мемлекеттік 
жазушы, драматург, мемлекеттік 
«Дарын» сыйлығының лауреаты
«Дарын» сыйлығының лауреаты
АТЫңНАН АЙНАЛАЙЫН, ҚАРҚАРАЛЫ
П Р О З А 

ҚАЗАҚ ТАБИҒАТЫ
Тəңірім! Оның түркі аты мəңгілік бол-
сын. Əулетін көлігіне тиеп, көсемі
алдыңғы түйені бұйдасынан жетелеп, ке-
руен тізбегіне өрелі кілем жауып, түлігін
қаптатып табындап өргізіп, Батыстан
Шығысқа қарай салқар көш түзегенде,
көк теңбіл биіктен ару Күн шұғыла
шашып, қарсы алдынан жолықсын.
Қолын төбедегі күмбез аспанға қаратып
жайған көк бөрі заузаты қолдау тапсын
сенен, Күн.
Елдің түркі аты өшпесін. Байыған Күннің
бетін жасырып, ай жарығында қара дом-
бырасын ұстаған қазақтың қоңыр мінезді
табиғатын түн ашады. Қазақты мақпал
шымылдық жамылған түн баласында
көр, əдетке сіңген салт-дəстүрі қоныс
аударған, тегі, көш тоқтатқан мезгілде
нақты мəн-мағынасын, анық мазмұнын
табады. Киіз үйдің түнде жаны кіреді.
Құсжолындағы шоқ жұлдыздар
шаңырақтан моншақтай үзіліп көшпелі
қыздың уысына төгіледі, əсемденіп жіпке
тізіліп білегіне байланады, мойнына
тағылады. Қиық ай – əшекей сырғаның
бедерінде, көкжиектерді қосқан күмбез
шатырлы түпсіз ғарыш киіз үйдің өзін бе-
реді. Қазақ тіршіліктің қайнар көзі – бол-
мысты – киіз үйдің ішіне жинайды.
Болмыс дегеніміз – киіз үйдің көрнекті
нұсқасы, үлгісі. Тəуелсіз болмыстың
Парменидтің өзі қызығатын əділ сипат-
тамасы. Болмыс – бізге берілген
қоршаған орта, дүние, санадан дербес,
ақыл-ойдан ерте жаратылған, қашан,
қайда жойылатыны ақылға сыймайтын,
өзіне-өзі тең, жалқы, ары қарай дамыта
берсек – абстракция, дерексіздік.
Дүние болған.
Мəдениет
Қазақ мəдениеті – түркі əлемінің айы-
рылып шыққан, тармақталған аша
бұтағы емес, негізгі діңі, тарамы емес,
түп тамыры. Атақонысты тастап кете ал-
майтын киіз туырлықты көшпелі жұрт
қана. Түркі дүниесінің қара шаңырағына
ие болып қазақтар қалды.
Түркі дүниесі. Су асты мұхиты тəрізді
алып жұмбаққа айналған сауал белгісі.
Тереңге бойлап, тұңғиыққа талмай жүзе
алмағандар үшін – тарихи жад, су бетіне
қалқып, көтеріліп шықпағандар үшін –
ғұмыр. Екі ғалам, тіл табыса алмаған егіз
мəдениет, түрлі қос жазықтықта жатқан,
ғылыми түсініктерді нақтылы бейнелей-
тін терминдері сан ал-уан, əр құбылысты
тезге салу өресі, өлшемі біріне-бірі
алабөтен, сұқбаттаспаған, бақталас пар
көзқарас.
Қазақтың тілін білмей, мəдениеті ту-
ралы сөз қозғап, пікір айту – күнəнің
үлкені. Мартин Хайдеггердің байла-
уынша, тіл – болмыстың үйі. Көшпелі
жұрттың бар болмысы – тілінде.
Мəдениеті не жыраудың тол-ғауында, не
жылқының бітімінде. Жылқы ұстау өнері
– көшпелі мəдениеті. Жылқы – қазақтың
символы. Əдетте, ауылда кісінің аты бо-
лады. Аты жоқ қазақ жауынгер де емес,
отағасы да емес, оның отбасы да жоқ.
Атың кім деп сұрайды далада. Жаман ат
– ардың азабы, жақсы ат – намыстың
қанағаты.
Наурызда басталған көш қараша қаздар
қайтқанда аяқталады. Қыста көшпелі
қазақ отырықшыға айналады. Қыстауды
қай жерден қиып аласың, сол жер сенің
атақ-дəрежеңді аңғартады. Суы мол
қоныстың сұрапыл қатты боран соққанда
паналатар ықтасын қырат-қырқасы,
жота-жоны, қалқасы болуы керек. Жел
ауылға соқпауы қажет, ұйтқыған қар үйге
табалдырықтан кеулеп енсе, ауылдың
теріс қонғаны анық. Ауылдың бақан
тіреп, шаңырақ көтеріп, кереге керетін,
киіз үй тігетін орнын жайылған мал
көрсетеді. Қай тұсқа иіріліп жатады, сол
тұсқа қазығыңды қақ.
Еуропалық ақыл-ой, тегінде, өзі мəн-
жайын түсін-беген салт құбылысын,
жоралғы ретін дамудың соңында қалған
өркениетке жатқызады. Түзген өлшем
жүйесі, мөлшер шамасы көшпелі əлемін
түсіндіре алмайды да, түркі мəдениетін
алғашқы коғамдық немесе феодалдық
құрылыс шеңберіне енгізеді. Өйткені,
еуропалық рационализм көшпелі ғарыш
кеңістігінде орын таппай салақтап бос
қалады. Көшпелі ғарыш кеңістігі шет-
қиырсыз, кең, еуропалық пайым – көш
ауқыметі, бетпақ дала аясын – зерде-зе-
йінімен толтыра алмай мехнат шегеді,
қыр пəлсапасын қалыптастыруға,
қадіріңе жетуге басқа парасат қажет.
Қазақ тəңірлік ұғым-түсінік пен
мұсылмандық қағиданы санасына қатар
тоқып, қайшылықсыз өмір сүрген. Қос
анықтың күш-қайратын бойына сіңірген
белсенді пəлсапа мен мойынсұнған
тəртіп үлкен төзім, зор сабырды туды-
рады. Көшпелі тұрмыс иесі – жанкешті.
Қазақ ауылы көш тартуға да,
майдандасуға да, қонақ күтуге де
қолайлы. Белсенді күн кешуге бүкіл
жағдай бар, таңертең майданға шық,
түсте мейманыңды қарсы ал, кешке
тынық Таң мен аласұрған Танайға дейін
көшіп кет.
Көшпелілік – жауынгерлік мəдениет.
Досқа – мейірімді, дұшпанына – кешірім-
сіз, сақаралық мінез – Бұқар жырау, Ма-
хамбет, Кенесары, Бауыржан, Қасым.
Дала жаратылысы – түз табиғаты
шындықты бетке айтып – жаудың бетін
қайтарғанда, қаһарын төгіп, бетіне жан
қаратпайды. Қауіп ойлап, екіжүзділік та-
ныту – сертінен тайып, үрейге бой ал-
дыру – қазақ үшін бір ұғым. Тура биде
туған жоқ. Қара қылды қақ жара
алмасаң, қиын-қыстау заманда ел
басқарма, мехнат жолда көш бастама,
тұтас тайпаны жарға жығасың.
Қазақы мінез қыр баласының қанында
ғана емес, дəстүрінде де бар. Дəстүр –
қашанда мінез-құлықты қалыптайтын
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
11

шеңбер, тұрақтандыратын дағды. Салт
қандай болса, мінезің де сондай. Əдет-
ғұрып – қоршаған табиғи орта, ауысатын
маусым жəне меңгерген өркениеттік
тұрмыс қарымын, аясын, қасиетін негізге
алған пəлсапа. Құла түз – мейірімсіз,
рақымсыз дұшпанға тең, көшпеліге
жеңілдік жоқ, қиындықта, бейнетте
тірлігіңді жасап, рухани дүниеңді сомда.
Өмір де, өлім де – көшпелі сана ағыны,
көшпелі ой арнасында – басқа межеде
өлшенеді жəне қос ұғым-түсінік
бетпақтың шет-қиыры жоқ аумағын шек-
сіз ауқымдайды. Ажал табан астында
жатқан топырақта емес, бұйрық – киіз
үйдің сыртына – аспан белтүстігіне
шығып, аруақтар əлеміне көтерілу
тəрізді.
Ғалам моделі
Қазақтың əлемі – киіз үй. Ол үшке
бөлінеді: жеті қабат жердің асты, дала –
киіз үй, сосын алты қабат аспандағы
жұлдыздар немесе аруақтар мұхиты. Тік
шаншылған құрық бойы бəрінен жоғары
тұрған – Тəңірі, көктегі Тəңірісі.
Əр адамның аспанда өз жұлдызы бо-
лады. Көшпелі – өз жұлдызының жер бе-
тіндегі көлеңкесі. Қазақ “жұлдызы жанды”
деп табысқа жеткен адамды айтады. Бір-
бірін жақтырмайтын өш жандарды
“жұлдызы қарсы” деп жатады.
Айырылысқан ерлі-зайыпты “жұлдызы
жараспағандықтан” бірге тұра алмады.
Жұлдыздың сəулелер арқылы
жазықтыққа түскен кескіні, проекциясы –
далалық. Ағып түскен жұлдызды көріп
қазақ жақсы адамның дүниеден озғанына
қамығады. Абай – қазақ халқының
маңдайына біткен “жарық жұлдызы”.
Жұлдызға қарап, уақытты анықтаймыз,
олар “жамырай” жанады, қонып отырған
ауыл сияқты. Жұлдыз бір тəуліктегі өмір
емес, тұтас бір жылдың, бір дəуірдің ша-
руасына, қаракетіне араласады. Көшпелі
Сүмбіле туған соң, суға түспейді, енді
малдың жайылымын, отын ауыстырған
жөн, көшіңді түзеп, жолға шық, киіз
туырлықты қазақ. Шолпан жұлдыз
туғанша... ұзақ күткен жақсылық пешене-
мізге жазылса, түбінде алдыңнан шығар.
Жұлдыз, сірə, аруақтың өзі шығар.
Өйткені, “аруақтың функциясы” мен
“жұлдыздың қызметі” қатар аталса да,
ұқсас. Сондықтан, біз екеуін ортақ əлем
тұрғысында, бірге, тұтас
қарастырғанымыз қателік емес.
Жерге көмілген түздік, көшпелі – кейін
аруаққа айналып, көкке ұшып шығады.
Ол жұлдыз болып, жерге сəулесін
түсіреді. Əкем жарықтық менің
жұлдызым ба, кім білсін. Қорғай жүр,
əкемнің жұлдызды аруағы, мен – сенің
көлеңкеңмін.
Көшпелі қазақ дүние салғанда, үш тəулік
үйіне қондырады. Үйімен қоштассын,
оның үйімен біз де қоштасайық. Үш
күннен соң жер қойнына береміз, жетінші
күні жанына сау-сəлемет айтамыз, қош
бол. Қырық күн өткізіп, ол бізге рух
күйінде, аруақ қалпында ортамызға
қайтып келеді. Рақмет саған, Тəңірім.
Тəнін жеті қабат жердің астына тастап
шыққан Жаны басқа, жаңа сапаға иелік
құрады, ол қасиеті – аруақ. Егер дүнияуи
тіршілік əлемінде ештеңе жоқтан туып,
ештеңе жойылмайтынын, тегінде, есі-
мізге алсақ, қос шектің үніндей – үйлесім
тапқан мұндай эманация жүйелі діни
кітаптың бар екені туралы ой қозғайды,
өйткені Тəңір бастапқыдан жаратылысты
– бүтін, толымды – жаратқан.
Қайдасың, Тəңірлік кітап, көшпелі
пəлсапа шарқ ұрып сені ғаламнан іздеп
жүр.
ТІЛ
Қазақтың тілі – ойлау жүйесіне пар, тең,
эпикалық тыныстағы, құнарлы, сөздік
қоры мол, кең құлашты тіл. Тұрақты сөз
тіркестері көп, бəрі көшпелі тұрмыс-салт
тіршілігі, жөн-жоралғы дағдысы, ұғым-
түсінік танымынан алынған.
Қашықтықтың (ұзындықтың) өлшемі –
құрық бойы, қозы көш жер, ат шаптырым
немесе Мезгілдің (уақыттың) өлшемі –
сүт пісірім, сауын арасы, үш күндік
қашықтық (шалғайлығы). Кеңістікті
өлшеуге уақыттық ұзындықты
анықтайтын тұрақты сөз тіркестері
қатысады. Керісінше, Уақыт – Кеңістік
арқылы. Сондықтан, ықшам, қысқа,
кеңселік орыс тілі қазақшаға
аударылғанда, созылыңқырап, ұзын жон-
данып шыға келеді. Ғарыштық ойлау
жүйесі мен эпикалық тіл қашанда тығыз
байланыста өмір сүреді, бұл – қазақ
тілінің айырма-белгісі. Қазақ тілі
қалыптасқан орысша жарнамалық сөз,
сөйлем табиғатынан алабөтен, мүлдем
бөлек, сондықтан, мағынаны аудару
керек.
Қазақ тілінің жұрнақ сомдау қабілеті зор,
тіпті, – орыс етістігінің өзін
қазақыландырып жіберуге болады.
“Электризовать” жəне “электризация” –
электризациялау, ағылшынша «Electrify»
(илектрифай) жəне “Electrization” (илек-
тризейшэн), қазақ нұсқасында – илектри-
файлау жəне илектризейшэн ету немесе
қылу, жай етістік те, күрделі етістік те
жасауға мүмкіндік бар.
Ойлау жүйесі – əлемдік ауқым, тіл –
эпика, соған барабар мінезі – ашық,
көпшіл, пейілі кең қазақ, əрбіреуімізге
белгілі, қонақжай.
Ойлау, сөйлеу, мінез – даланың нақ өзі
секілді.
Қайта құру
Мен қайта құру деген сөзден
қорықпаймын. Ұлтты қайыра құратын кез
жетті. Жаңа архитектураның іргетасын
қалайтын белесті қамтыдық. Қайыра
өркендеу дəуірі, құла қазақтың құшағына,
Абайдың қайғысын кешіп, Қаныштай
жалғыздықта торық, Қасым ханның тегін,
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
12

Кенесарының кегін қайтар, Əлихан
Бөкейханұлы, көз ұшына көрін, елес
болып кетпе.
Ұлттық, өзекті, асыл мүдде өзін қазақ
сезінетін адамның топшылар мұратына,
толғанатын тақырыбына айналсын.
Жалпыадамзаттық мəдени тəжірибені
нысаналай отырып, жалпықазақтық
идеяны жаңғырту, сөйтіп, ауыздықты ті-
степ ала жөнелетін сыңар езу кертарт-
паны жүгендеу, солай етіп, жиек сағалап
шеттеп бара жатқан маргиналдықты
тұзақтау.
Бүкіл қазақты, Франция қазағын да,
Қытай қазағын да, Ресей қазағын да,
Монғолия қазағын да, бес құрлыққа та-
рыдай шашылып, бытырап жатқан алты
алаштың төл ұрпағын бір мұратқа бірікті-
ретін, бір елге тұтастыратын, бір
этникалық күшке айналдыратын ұйтқы,
қуат – тіл жəне атажұрт. Туған топырақ
дегеніміз – бабаларымыздың сүйегі
мəңгілік қоныс тапқан мекен.
Жүздік, рулық құрылым арқылы ортақ
қағида, тəртіпті тұрақтандыру, ұлт ата-
уына – қазақ ұғымына жету –
жалпытүркілік қасиет. Бірақ, шегелеп
тұрып қайталасақ, бірақ, соңғы уақытта
бүкіл қазақ мұратына жетудің мұндай
түрі, тұтастыққа шақыру талпынысы
дағдарысқа, зады, қайшылыққа
ұшырады. Екі нəрсе жолын кесті –
қазақстандық идея мен капиталистік
қатынастар, қос мəселе жаңаша ойлауға
мəжбүр етіп отыр.
Басты мақсат – ұлт болсын. Ұлт –
адамзаттың бұтағы, тармаққа жарылған
тамырының дара сипат алған өскіні.
Орыс жері мен орыс ұлты, шотланд жері
мен шотланд ұлты, қытай жері мен қытай
ұлты, неміс жері мен неміс ұлты, жөйіт
жері мен жөйіт ұлты – тарихи категория,
бар. Тек Иерусалим – Əл-Құдыстан ғана
үш жойқын мəдениет бүршік атып, гүл
жарды, Иерусалим – Əл-Құдыс ғана сол
бетінше сақталып қалды, ал Вавилон
қирады. Иерусалим – Əл-Құдыс – біреу-
ақ. Америка – Ұлттық Белгі емес,
диффузиялық араласу, маргиналдық
кеңістік. Маргинал – түрлі мəдениеттің
алыс-берісі, рухани өндіріс емес, рухани
сауда-саттық.
Ақсүйектік
Халықтың мұңын жоқтап, қамын жеу –
ақсүйектік деңгей. Қалың бұқара
тұрмысын жақсартуға талпыну – зиялы
биігіне, парасат шыңына жету болмақ.
Шоқан – ақсүйек, зиялы. Осы екі
ұғымды қатар қойып, мəнін салыстырып,
екеуінің симбиоздық атрибутын табамыз,
синтезіне келеміз. Сонда ақсүйек топтың
қалыптасуының үш жолын көреміз, біреуі
– тек арқылы, екіншісі – кемел білім
арқылы, үшіншісі – баю арқылы. Үшеуі де
рухани өсу, ізденістерсіз мұратына қол
соза алмайтыны анық.
Алашорда үкіметі, задында, текті өкімет
болды. Түп атасы, сойы асыл ұрпақтың
қазақ ертеңіне, тағдырына алаңдап,
майданға араласуы – дағдылы жөн-
жосық еді. Өйткені, алашордашылдар
дегдар отбасы тəрбиесінде өсті, олар
қазақты қой үстіне бозторғай
жұмыртқалаған заманға бастап алып
барғысы келді, оны – міндетіміз, парызы-
мыз деп түсінді. Сондықтан, Алашорда
үкіметі өз халқын өзі тонаған жоқ, қазақты
несібесінен айырған жоқ, əрбіреуі қара
басының күйін күйттеп, туысқанын би-
лікке əкелумен айналысуды мақсат
тұтқан жоқ. Барлығы Ресейдің білімі
кеніш оқу ордаларында дəріс алды, орыс
тілін жетік білді, маргиналдық
құбылыспен жақын танысты. 
Абай Əбішті оқуға неге берді?
Күрмеу
Адам зиыны – бақи, ғұмыры – қас-
қағым. Елу жылда ел жаңа, жүз жылда –
қазан. Халық тасқындап аққан шалқар
дария секілді, белестен белеске көшіп,
дəуірден дəуірге ұласып, кей уақ аты,
атауы өзгеріп, жиғанына ие, тергеніне
тиянақты болып, жосылып кете берсін.
Оның қазақ аты мəңгілік болсын.
Кеңестік қазақтың күні өтті, алаштық
қазақ Алтайдан – Атырауға, Арқадан –
Жетісуға дейін жайлап, қарасы молайып,
шырқау биігіне көтеріліп, дүбірлесін,
Тəңірім!
Алматы, 20.09.1996
АЛЬБЕР КАМЮ – МЕНІң
ДОСЫМ
Альбер Камю тақырыбына қалам тарт-
пас бұрын оны екі жыл оқыған жоқпын.
Біреуге ұқсаудан қорықтым. Əдетте,
басқа қаламгердің шығармасынан, зады,
алған əсер көңіліңде сайрап тұрады да,
айтылған дайын тіл орамы, ой өрісі –
тартылған сызық, қойылған үтірінен ғана
айырылып, нүктесіне леп белгісі
қосылып – сенікіне айналып, дағдылы
ағаштан жасалатын қағаз бетіне
таңбаланып, жазылып түсіп жатады.
Маған дегдар Камюді ұмыту керек
болды. Екі жыл уақыт ішінде қай
толғанысы, қандай мəнері ұмытылмай
қойды, соны жазып шығуға бекіндім.
Сана қойнауына тереңдеп сіңген əсер
тоқтаусыз ойланудан соң, ақыл-
парасаттың қасиетіне өзгереді.
Ықпалдың жүрек табиғатына қол соза-
тыны осы тұс, пайымның құрылымы
жаңарады, қабылданған дүниетаным,
тұрақталған көзқарас сыртқы əлемге
үңілген терезенің пормасын қалыптайды.
Ғалам тұлғасы – əркім өз алдына жеке
сомдаған көркем туынды немесе бас
қаһарман. Адам санасындағы жарық
дүние елесі, асылында, кəдімгі тұңғиық
əлемге – дəл, нақ емес – қалайда сəйкес
келмейді. Птолемей алғаш пішінін сызып
көрсеткен, Коперник діни көзқараспен
түс шайысып, қатты ұстасып – əбден
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
13

қастасқан, кейін өлімі арқылы
дəлелдеуге тырысқан, Галилей өміріне
қауіп төнгенде, əзілмен оңай бас тартуға
қиналмаған планеталар жүйесі
хақындағы тебіреніс – кісі қолынан
шыққан əсем бейне, өйткені біз оны көз
жанарымызбен көре алған жоқпыз, аст-
рономия ғылымында осындай түзілім бар
екені алақанға салынып, алдымызға жа-
йылды. Білім, ілім, тарих дегеніміз, те-
гінде, куəлік ету емес – иланым. Адамзат
ұрпағы – сенімге жүгініп, нанымға үміт
артып, жағдайға көніп – өмір кешеді.
Бірақ, білімнің ақиқатына үшінші сатыда,
яғни, нəтижесінде ғана көз жеткіземіз, ол
– автомобиль, телефон, электроника.
Демек, ғылымның көтерген туы – соңғы
ғаламат жаңалықтарын, сүбелі табыста-
рын қажетіне жаратушы қоғам – қабілет-
қарымы өткенде тоқсан тетікті меңгеріп,
соңыра жалқы түймені басып, төңірегін
басқаруға жеткен, дайын нəрсені
тұтынушы қалың елдің ордасы. Қара
халық ешқашан себепке көңіл аударып
жатпайды, ол салдармен жұмыс істейді,
күнделікті тұрмысында пайдаланады –
жемісін жейді. Сондықтан, теледидар эк-
ранынан əрдайым жариялап жүрген
ғарыш шексіздігі ұғымы тек салдардың
анықтауышы, себеп – əрбіреуіміз оқып-
тануға талпынбаған Ньютон мен
Эйнштейннің кітабында, бірақ қос жара-
тылыстанушы ғалымның ашқан
заңдарының тегі əлі күнге шейін белгісіз,
əйтпесе маған бір аттас зарядтардың не-
ліктен бір-бірін тебетінін түсіндіріп берсін.
Немесе, бүкіл əлемдік тартылыс күші
қайдан келді, молекула неге атомдардан
тұрады, позитрон, нейтрон жəне элек-
трон броундық қозғалыс тұманында
қайтіп қиюласқан жігінен ажырап, жан-
жағына шашырап кетпейді. Ядролық
физиканың жұмбақтары, тіпті, миды ашы-
тып, есті шығарады. Ұсақ бөлшектердің
сұлулығы мен үйлесімділігіне таң
қаласың.
Сол кезде жадыңа Тəңір оралады. Бəрін
түгел орны-орнына қойып, барлық
құбылыстың себебі бола алатын Абсо-
лютті іздейсің, ұдайы – бұлжымайтын заң
мен бұзылмайтын тəртіпті – аңсаған
пенде тəнсіз Рухқа қапелімде жолығады.
Түсінгісі келетін жайттарды түсініксіз
толғаммен шешеді. Түсініксіз толғам –
жоғарыдан қадағалап отыратын Жыр.
Сонымен қатар, таусылмайтын көп
мəселенің екінші бір көне тобы бар, оны
да Құдай жеңіл бітіре салады, онысы –
ажал. Гегель өзінің абсолюттік идеясына
Аллаһтың қуаты мен мінезін сыйлады,
Маркс рухани құбылысты материалдық
жаратылыстың тіліне аударды, ал жиыр-
масыншы ғасыр – кеше атүсті жауап
беріп, тез құтылып шыққан Блез
Паскальдың мəңгілік са-уалдарын –
қайтадан жандандырады. Ғұмырдың
мəні туралы ізденістің, Тəңірдің жарлығы
жайлы таластың ауық-ауық жанданып от-
ыруы, асылында, тірліктің қысқалығынан,
сосын – өлім тəжірибесінің болмауынан.
Мен əкемнің қайда кеткенін білмеймін.
Оны та-уып беруге ұмтылған дүмше
ғалым дүмбілез жорамал, жалған
қисынды маған шындық етіп ұсынбақ. Ол
қайдан біледі, аруақтар майданына
барып көрген жоқ, қыл көпірді күмəнді
қылып та, нақты жақтап та сөз жары-
стыра алмайды.
Камю адам əпсанасының шекарасына
тосқауыл қой-ғысы келді. Қаламгер мен
ақын кейіптеген өмір жыры мəңгілік ба-
йыпты талқыдан өткізіп, айқын
тұжырымға тірелуден шалғай, үнемі
алып эпикалық жанрдың елге таныс, жат-
танды, жалпылама эпитеттеріне шалы-
нады, еті өліп кеткен теңеудің бойына қан
жүгіртіп, ұйқыдан оятып, қалауын айтып
қолқа артқысы келеді, алайда жиі
қайталанатын ежелгі метафора сезім мен
ойда дүмпу жасай алмайды. Тұйықталған
шеңбер бойымен тынымсыз қозғалады,
жаңа роман ескі кітаптың тəсілімен си-
паттайды. Жаңа үлгіні қалыптастыру
үшін категория өзгеруі керек. Хайдеггер
құсап өз пəлсапалық сөйлеу мəнеріңді
туғызасың, оның тілі – бөлек, айрықша.
Алғашқы повесі алабөтен түйінге
жықты. Түрлі, қабат тоғысқан қаһарлы
сын ұғынбаудың белгісі еді. Повесте кес-
кінделген Мерсоның оқшау бейнесі
əдебиет шежіресіндегі жалқы кейіпкер
екені бірден аңғарылады. Анасының
дүние салғанына күйінішін де білдірмеу
психологиялық негізсіздігі делініп, Мерсо
талай сыншының оқ атар жамбысына ай-
налды, күдігі аз, сенімі жоқ, ештеңені тура
кесіп, таразыға тартпайтын, бос
дақпырттан үнсіздікті қалаған,
махаббаттың тауын шаққан, тірлікті
үйреншікті сорабынан адастырған,
моральдың тағын шайқалтып, мəнін
тұтас бұзған, қоршаған ортаның шартты
ғұмыр кешу ережесінен қайшылық
тапқан, адамгершіліктен қатыгездіктің ізін
байқаған, жəрдемнен – тұзақты, ақылдан
– екі-жүзділікті, заңдылықтан –
кездейсоқтықты, оқиғадан –
жайшылықты аңдаған, ақырында
көмейге толған ыза, көкіректі қысқан ашу
повестің түйінінде сан алуан сұрақтар
болып адамзат ұрпағына толассыз
бағытталып жатады.
Абсурд – өзінің шекарасын анық
аңғарып отыратын сана. Онымен келі-
суге болмайды, егер абсурдтығын
мойындасаң, онда абсурд жойылады.
Жауабын алған толғақ абсурдтың
аймағынан шығады. Сауал күйінде, жан-
талас түрінде, аласапыран қалпында
тұрақты сақталған қарым-қатынас қана –
абсурд. Сондықтан, Камю
Достоевскийдің «Албастылар» романын
абсурдқа теліді, ал «Ағайынды Карама-
зовтар» абсурдтық ұғымдағы өңірден
тысқары кетті. Кафка – абсурдтық
қаламгер. «Қамал» шығармасы
тоталитарлық империяны болжау еді.
Меніңше, Əбіш Кекілбайдың «Шыңырау»
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
14

повесі – абсурдтық сюжет. Онда, жалпы,
адамзат үшін түбегейлі, басыбүтін да-
йындап берген даяр модель жоқ.
Құдықшының кеудесінде күрметіле
түйіліп, тарқатылмай қалған қорғасын
мұң, қолқаны қапқан ащы күйік бар.
Камю шынайылықты іздеді. Айдалаға
лаққан шұбыртпалы сөйлемдерден
қашты, ой мен қимылды əдемі де қысқа
қайыратын, түсінігі айқын, дəлдігі нақты
ықшам лексиканы жақсы көрді, əлемді
тек эстетикалық категория ретінде ғана
ақтап алуға болатын еді. Шағын новелла,
құйтақандай эсселер, жа-йылып аққан
өзендей үндесіп жазылған жолдар, сон-
дай əсем суреттер, жаңбырдың аңқыған
иісін уақиға дəрежесіне дейін көтерген
метафоралар, тұтқиылдан жаңаша
идеяны ұсыну, ең бастысы – ешқашан
қаныңа суарылмаған сөзге, сөйлемге жо-
ламау, өйткені онда қызу жоқ, жасық тір-
кесім тек көңілді суытады, рухты жылыта
алмайды. Алжирлік француз жүректен
тербеді.
Жүрек еркіндікті сүйді. Бостандық
күресте еді. Ұдайы күресу – талай
жүзжылдықтар бойы меңгеріп,
дəуірімізге кемел машық, асқан шебер-
лікпен түрлендіріп əкелген жазалау, пікір
алуандығымен санаспау, көзқарасты
бұрмалау, көңілді басу, сағын сындыру,
жаппай үрейлендіру, абақтыға тастау,
қинау, қорлау, ар-намысты аяққа таптау,
даралап дарға асудан топтап атып
өлтіруді игеру тəрізді – қиянатқа қарсы
көтерілу екені анық, мұндай қауіп
жағдайында адами қасиетіңді сақтау
үшін Ницше секілді қанмен жазу қажет
еді, сол уақытта қанның рух екенін
түсінесің, сөздің ше, ол қай кезде
жоғалып кетіп еді, төгілген қан ешқашан
құрғамайды.
Бүлік осылай туды. Камю жарқын
болашаққа қол созған қайрат-жігердің
мұқалмайтынына, гуманистік идеалдың
алған бетінен қайтпайтынына, бүлікшіл
дүмпудің шырықты бұзатынына,
зұлымдықтың шегі-нетініне сенді. Бірақ,
ойсырай жеңілу жылдам келді. Ол енді
«Құлау» кітабының желісін салмақтауға
кірісті. Бұл құс самғар биіктен, зеңгір
көктен тоқтаусыз құлдырау еді.
Экзистенциалистік ағымның
метафизикалық мəсе-лесін
əріптестерінен дара пысықтаған Камю
«Бірінші адам» романын – автомобиль
апатынан бақиға аттанар алдында –
үлкен қиындықпен жаңа бастап жатқан
болатын. Аяқталмаған шығарма Камюдің
өзіне ұқсады. Адамзаттың мол мəдени
мұрасымен жан-жақты таныса отырып,
ол ұлан-ғайыр қарама-қайшылықтарға
жолықты. Оны түзетуге жүз Толстой
керек еді. Камю қауға сақалды тынымсыз
шалдың жарты ғұмырын ғана кешті.
Ол жалғыз болды, Кафка дүниеден ерте
озған еді.
Алматы, 1996 жыл

ҚОШ БОЛ, ƏДЕБИЕТ!
Мені шайырдан жазушыға айналдырған
Эрнест Хемингуэй, содан кейін – Альбер
Камюдің Жерорта теңізін аштым. Камю
дегеніміз – жалған махаббатқа жаза кесу,
ажалдың ауытқымай тура келе
жатқандығын ешқашан естен шығармау,
ғұмыр қағидасын жаңадан қалыптастыру.
Тың мазмұн – толығымен сезімге берілу,
тіршіліктің мүмкіндіктерін түбіне жет-
кенше сарқу. Хемингуэй – адамның өмір
сүру тəртібі, Камю – ойлау жүйесі.
Кітап құрып барады. Бірақ, кітап құрып
кететіндігімен бағаланбауы қажет. Оның
қасиеті өртеп жіберсең де еш жанбайтын
қолжазбалар екендігі мен кездейсоқ
жолықтырып қалған пенденің жан
дүниесін кері аударып тастауында
шығар.
Жақсылық қалқып су бетіне шығады,
зұлымдықты құрдым дөңгелетіп тереңіне
алып кетеді. Мəңгілік сапарына аттан-
сын, ғаламға əдемілік пен əуезділік
үстемдік жүргізсін, бар əлем қара сөздің
құлақ күйіне келтірілсін.
Хемингуэйді киноға қанша түсірсек те
кинорежиссер қиялы оның бір сөйлеміне
тұра ма екен. Нағыз прозада жойылмай-
тын қуат бар, ғасырлар арнасынан
тасқындап құйылған санскрит жазбалар
секілді ғажап сөйлемдер де төл
дəуірінде ұмытылып кетіп, замандар өте
келе, өзінің асқар биігіне қайта оралады.
Шекспир поэмасын жазсын, Толстой
даналық туралы жарлық шашсын, Бе-
йімбет халықтың мұңын шақсын.
Əдебиетті кебініне орап, табытына салу
– асығыстық. Кітап үңгіріне қайтады.
Ғасыр дəстүрдің бұзылуымен басталды.
Үйреншікті даңғыл жолайрыққа келді,
арбаның доңғалағы қира-ды, жүректі өрт
шалды. Дүниежүзілік соғыс өлімнің бет-
бейнесін көрсетті, қанның иісі, түрі
қандай болатынын білдік, қасқырдың
азуы жамбасымызға батты. Адамгерші-
лік сенімнен айырылды. Қайырымдылық
мұң-шер, қайғы-қасірет, азап-бейнетке
көмектеспеді. Елдің пейілі тарылып,
арман-ниеті асыл мұратынан адасты.
Ұрпақтар толқыны үзілді. Аталар салған
соқпақ немерелер үшін керексіз болып
қалды. Жас солдат кеудесіне қастасқан
дұшпанға деген кек қатты. Адамзат –
дұшпан бейнесі, соғыста жауды аяған –
жаралы. Майданнан жаралы қайтқан
қападар жауынгер бейбіт қаланың
жайлы кафесінде жақсы көретін шара-
бын ғана ішті, құшағында омырауы
ашық, жеңіл мінезді жезөкше отырды,
ойында – қалайда бүгін майдан даласы-
нан шығандап қашып шығу. Қашып
шығуына шарап жəрдемдесті. Адасқан
ұрпақтар Парижде де, Миланда да, Бер-
линде де, Байонна мен Венада да
қаптап жүрді. Ғаламды қайыра түсіндіру
қажет болды: қысқа жəне анық. Ажалдың
кескін-келбеті бұлдыр емес, өлген
адамды көрген шеріктің жанары
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
15

тұманданған жоқ, көзін жұмған досына
серігі немқұрайды қарап тұрды.
Қасіреттің бетіне тік қараған жөн. Сыртқы
дүние бұзылды, сондықтан ішкі
космостың быт-шыты шықты, сана – екі
əлемнің жиынтығы – қазаға ұшырады.
Дүние не болып кетті, адам неге
азғындады, оларды кім құтқарады.
Жаңа тəсіл жаңа сананы
қалыптастырды: адамзатты арашалау
қажет еді. Қандай қиындық болса да
рухтың тұғыры – аспанда. Жүрексіздік,
аярлық, рухани құлдырау орны –
əрдайым аяқ астында.
Кісіліктің абзал қасиеттері мен
пендешіліктің аяр сипаты мылтықтың
аузы саған көзделгенде ашылады: не
сатыласың, не жер құшасың. Адам
ешқашан беріл-мейді, оны тек қана
өлтіріп тастауға болады.
Оңай жеңіс, жеңіл табыс, жалаң сезім,
жалған намыс, арзан күлкі шептен
оралған шеріктердің ашу-ызасын ту-
дырды: махаббат жоқ, бірақ қайткенмен
табу, жақсылық жоқ, бірақ ұдайы іздеу,
мағына жоқ, бірақ əйтеуір беру.
Сөздің тігісі сөгілді, өйткені – əлем
қопарылды, себебі – дүние бүлінді, жүк
тасыған дара-дара автомобильдер
сияқты əр сөйлем жеке-жеке оқшау
мəнге ие болды. 
Əдебиетке Хемингуэй келді. Ол рево-
люция жасады. Проза тарихы мұндай
аласапыранды тұңғыш рет басынан
өткерді. Əсіре сөздерге өлім үкімі жария-
ланды. Күшейтпелі шырай сызылып та-
сталды. Артық сөйлемнің басы кесілді.
Уақиғаны кейіпкердің өзі айтпайды, оны
бастан-аяқ оқырман өзі кешіп отырады.
Баяндау – майданға қатыспаған
желөкпенің ертегісі, “қасіреттің түсі ақ”,
аптықпай суретін салып беруге болады.
Детальды өзі анық көрмеген қаламгер
боямалап əңгімелеуге ұрынады, əйтпесе
несін жазады.
Əр сөз – пайдалануға берілген кірпіш,
қалаудың əдісі балшық жағып, бірінің
үстіне бірін қабаттап жатқыза беру емес,
кейбір тұсына кірпішті тік қойып, терезе
жасаймыз. Қабырғаның міндетті түрде
ұзын болуы шарт емес, кейде қапталын
шағындап, келте қайырған абзал,
ғимарат тек қана атшаптырым дəлізден
тұрмайды.
Сөйлемде – етістіктің рөлі зор, одан
ырғақ туады, айтарыңды дөп басса –
ойды бекітеді, үнемі мəн-мағынаны
ықшамдап бере алатын сөзді шарқ ұрып
іздеу қажет. Зады, қысқа жазу
қарабайырлықтан бо-йын аулақ салсын,
арқасы жауыр сөзге жоламасын, ешкім
ұқпайтын сөйлемді үйір қылмасын.
Білмейтін тақырыпқа қолыңды сұқпа.
Білетін нəрсені түгел сипаттап, түгендеп
айтып талпынудың қажеті шамалы, бүге-
шігесіне дейін мəлім жайтты түсіріп,
қалдырып кеткен көп ұтады: диалог ада-
сып жүргендей көрінуі мүмкін, бірақ
түсіріп, қалдырып кеткен жайт сөздің
астарында жатады. Хемингуэй
қаһарманымен таныстырмайды,
ешқайсысына мінездеме бермейді, оны
қарекетін көріп, мінез-құлқының қыр-сы-
рына қанығып, кейін өзің танып аласың.
Ештеңе қайталанбауы тиіс: шыққан
асуды екі мəрте бағындырып қажеті жоқ.
Мəтін ырғақпен түзетіледі. Диалогтағы
жауап кейде шорт қиылады. Қолға
ұстатпай қойған ой шың-дала түседі,
əңгіме жонылады, романның повеске
ауыс-уы мүмкін, новелладан бір ауыз
оқиға қалады. Əр сөзіңе жауап беруге да-
йындал, уақыт алдап-арбауға көнбейді.
Кейде, ауық-ауық соңырқалап жаңа əдіс
жолы кездеседі: бір сөз əлденеше мəрте
жалғыз па-йымды түптеп кетеді.
Лирикалық көңіл күйін созу үшін немесе
қалам сүйіп жазған əсерді нақыштау
үшін. Түзетуден қорықпаған жөн. Ырғақ
тербетпеген сөз архитектураны бұзады.
Шағын дүние – талант пен ізденістің же-
місі. Новелла соңын алдын ала көре білу
– дарындылық. Шарықтатып əкеліп,
ақырында əдемі үзіп жіберу –
шеберліктің белгісі.
Дəлдікте Хемингуэйден озған ешкім
жоқ. Оны мойындамаған жазушының
қабілетіне өз басым күмəн-мен
қараймын. Əр сөйлемді музыкаға
айналдырған эстетикасының дөптігі тұла
бойыңды шымырлатады. Сондай ғажап
шағын туындылар, көркемдігі көз
сүйсінтеді, əсемдік əсерін сезіну қайыра
оқуға себепші болады. Шоқтығы биік
шығармасы – “Түнгі жарық”.
Ол көріп жазды. Əуелі басынан кешірді,
артынан қаламы оқырманына жеткізді.
Бұқа майдан, боксшы ережесі, соғыста
сынған қол, тəуекелшіл махаббат,
балықшы күркесі, жолбарысты атып
өлтіру – өмірінде болды.
Болмаған, бастан кешпеген нəрсені
жаза алмады, сонысымен ұлы.
Шығармашылығы мен ғұмыр-
намасындағы қос желі бір-бірін қайталап,
жұптасып қатар жүрді, жазу үшін сапар
шегіп, ел көрді, жер бетін кезу үшін жазу
керек еді. Ол естіген сөзін ұмытпады.
Көргенін қағазға түсіре алды. Жазғысы
келмесе, қаламы жүрмеді. Кей уақ
азапты күйзелістер айларға, жылдарға
созылды. Ол ештеңе жазбай тірлік кешті:
Хемингуэй үшін қасірет. Уақыт көші
жылжи келе жазып кетеріне сенді.
Бір жолғы дағдарыс он жылға созылды.
Қатты қапаланды, тез қартайып қалды,
жастық шағын жиі ойлады. Оны “Шал
мен теңіз” құтқарды. Бірақ, оны енді
ештеңе құтқара алмайтын еді. Сырқаты
көбейді, шабыты шау тартты, тіршілігі
мəнінен айырылды.
Хемингуэй туралы жазылған естеліктер
көп. Əр қаламгердің жеке айтары бар,
үйренген тұстары мол. Ғұмыры жайлы
Б.А.Гиленсон кітап шығарды: “Эрнест Хе-
мингуэй”. Жақсы сарапталған туынды.
Пəлсапашы Э.Ю.Соловьев “Қасіреттің
түсі ақ” атты очерк жазды, Евгений Евту-
шенко “Қош бол, Хемингуэй” эссесін
дүниеге əкелді, Ю.Я.Лидский “Э.Хемин-
гуэй шығармашылығы” деп аталатын
сүбелі еңбегін жариялады. Оны
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
16

орысшаға аударған адамдар ше, олар өз
түсініктерімен бөлісті. Америкалықтар
төл азаматын жат жұртқа беріп қойған
жоқ, қаншама кітаптар сомдалды,
естеліктердің көлемі ұшан-теңіз, жаңа
толқын, зады, басқаша көзқараспен
туады.
Солай болса да, ешқандай сыни
əдебиетке еліктемей, өзімнің Хемингу-
эйімді жазғым келді. Қаламгерді осылай
қабылдадым. Кейінгі жылдары Хемин-
гуэй ауруға шалдықты, ұзақ жаза ал-
мады, бұрын оңай есіне түсіретін
жайттарды ұмытып қала берді. Ол
құлдырауға ұшырады. Ержүрек солдат,
ашық теңізге еркін шығып кете беретін
батыл балықшы, мықты аңшы, ғажап
бокс-шы, карнавалды сүйген
қыдырымпаз жəне... ұдайы мойымаған
жігерлі тұлға, дарыны сұмдық жазушы
бейшара халге түсті. Ешқашан
жеңілмеген ол шешімін күні бұрын да-
йындап қойған еді.
1961 жылдың екінші шілдесінде, жек-
сенбі күні, Хемингуэй ерте оянып кетті.
Ертеден келе жатқан əдеті, күннің
алғашқы сəулесімен қатар тұратын. Үй
іші ұйықтап жатты. Қызыл халатын жа-
мылып, ол төменгі қабаттың астындағы
шошалаға түскен. Мылтық жатқан
бөлмені кілтпен ашып, қосауызға екі пат-
ронды салды да, жоғары көтерілді.
Содан кейін мылтықтың ұңғысын ауы-
зына тіреп, шүріппені бас-ты .
Алматы, 28.06.1996
ҚАРАҒАЙЛЫДАҒЫ ТАНГО
Күзгі бақты мұң-шер меңдеп, уайым-
қайғы иектеп алыпты. Сəкілер бос,
сүйісіп отыратын жас алматылықтардың
орнын сары бояу, қызыл түсті
жапырақтар басқан. Қара суық бүрістіріп
тастаған қалалықтар үйлерінде кешкі
асты күтіп, əредік қана терезені жапқан
пердені түріп, ақшам жамыраған тысқа
көңілсіз қадалады. Сол кезде, бақ ішін-
дегі сүрлеуді қураған шөп-шаламнан
бəтеңкесімен тепкілеп аршып келе
жатқан бозбаланы байқап қалатын
шығар.
Маған назар аудармай-ақ қойыңыздар.
Кешігіп оралған таңсық сезім мені
сүреңсіз көшеге алып шыққан. Бұлыңғыр
аспан, шалшық иірген жадағай сорап
зиын түкпіріне жасырған кешегі сүйікті
таныс бейнені, жүректі ауыртқан жылы
жүзді қайыра көз алдыма дедектете
сүйретіп əкеледі. Қартайып қалыппыз біз,
арман жолында сəуле шашқан ізгілікке
сеніп, жан ұшырған жылдарды еске алып
тұрып, солай тұжырғым келіп,
қиналамын. Аңғал кез, ақымақ шақтар
тілсіз ғарыштың қойнауында қалайша
адасып қалды. Ұмытылды барлық кел-
беттегі сен ұнатқан, өзіңді жақсы көрген
тоқтаусыз күлкі, келешектен опа іздеген
тұңғиық жанарыңдағы мұңды көзқарас,
түгел өтіп кеткен, қандай қасиетіміз
сақталды, қай үмітіміз кеудемізде əлі тірі
жүр, ақ қырау шала бастаған самайдағы
шашымыз ба, əлде кір жуытпаған
көкірегіңе ұдайы жолың болмағандықтан
қаяу түсті ме, ештеңеге сенбей
қойыпсың, ақындардың əн қылып жы-
рына қосатын өмір дегені осы ма, кірпік
айқасқанша сүріліп тасталатын, сондағы
ұсынатын қызығы қайда, мен пенде
адамдар атынан суық, қатыгез Ғаламға
лағынет айтамын, ешқашан көсегең
көгермесін!
Мəңгілікті əперші маған, бəйіт оқыған
жалғызілікті шайыр. Ешкім кешіп тауыса
алмайтын ғұмырды талап етемін,
конституцияның шектеулері ерте солған
бозша жігітті байлыққа кенелтпек түгілі,
ішкі аласапыран мұхит əлемінде бас
көтерген бүлікшіл ниетіне бөгет жасауға
да қауқары жетпейтіні анық.
Құс жолы секілді кəрілік дертіне
ұшырамайтын тағдырды неге сүйеніш
етпедің, құйтақандай адам ретінде
өзімнің жазмышыма келіскім келмейді,
бақытты болуға тиіспін, неғып үнемі
меңіреу құсап жауап қатпай жатасың,
атаңа нəлет, тамағыңа тас кептелгір,
абыройсыз, бірақ соны ұғарлық жетесі
жоқ, жалпақ дүния.
Уақыт кесе-көлденең кездескен
тосқауылдарды бұзып, ойды шашыра-
тып, тəніне таңба салады екен де, саған
жолдас қылып тек қана орындалмай
қалған балалық тілегіңді иықтастырып
кетеді екен. Əрбір қарттың бауырында
жастық шағының салмағы жатыр. Түнде
түйнеп ұйықтатпайтын сырқат – жаман
шалдың алданышына айналған жалғыз
серігі. Оның қол созған мұратының
жалғасы іспетті. Қария пішін жəне сəби
түйсік.
Мұндай болашақтан бас тартамын. Тап
қазір қанша қатуланып тұрсаң да суық
жүзіңе тік қарап, қаймықпаймын, маған
шығарар үкіміңді естірт, қорықпаймын,
құрдымыңа табан астында алып кетсең
де, түпсіз космос. Берекесіз тіршілік не-
гізгі мағынасын жоғалтып, сұлулығынан
айырылғанда, көрікті əйел мен үкілі
дəурен несімен қызықтырып əкетсін.
Əуелі басты сауалыма түбегейлі толық
толғамыңды ұсын, содан кейін
жайылымның нендей шұрайлысын,
етектінің кімдей ажарлысын
таңдайтынымды жайып салмақпын.
Маңдайға əжім түскен сайын бастапқы
пəни соқпа-ғымды аласұрып іздеймін.
Кейде оны құйылған темір қалыптың бей-
несінде, рəміздік пішінде көргім келеді.
Сонда бүлдіршін бал кезді білегінен
ұстап алар ма едім. Бірақ, оқта-текте
əдеттегідей таң сəріде қалың ұйқыдан
оянып, көрпемен қымтанып жатқанымда,
Абай даңғылынан автомобильдер
шуылы жаңа тарай бастағанда, қайдан
қаңғып келгені белгісіз, манағы таңсық
сезім қайта мазалап, Қарағайлыға
шақырып тұрғандай күйге бөлейді. Мен
сағынып жүрген əлди бесік сол шаһарда
қалып қойғандай көрінеді. Қарқаралы ір-
гесіндегі қалашыққа сағынышымды
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
17

қанатыма байлап құстай ұшып жетсем,
сартап қиял қарсы алдымнан жолығар ма
еді, – қарқарадай, қарағайдай биік
ғасырым! Содан соң ажал келіп, есігімді
қақса, ілгекті өзім ағытып жіберермін бе,
айналайын, Талды өзені, Қар өлке, Бай-
бала асуы, Қызылтас сілемі, Кент тау-
лары. Қарағайлының жеңіл жүрісті
бикештерімен танго билеп, шыр көбелек
дөңгеленіп тұрып аламын, лəззатқа мас
болған қарқаралылық беймаза қазақ
солай ғана бүлікшіл ниетінен біржолата
айнып, Жер бетінен бақи жоғалатын
шығар.
Күзгі бақты мұң-шер меңдеп, уайым-
қайғы иектеп алыпты. Сəкілер бос,
сүйісіп отыратын жас алматылықтардың
орнын сары бояу, қызыл түсті
жапырақтар басқан. Қара суық бүрістіріп
тастаған қалалықтар үйлерінде кешкі
асты күтіп, əредік қана терезені жапқан
пердені түріп, ақшам жамыраған тысқа
көңілсіз қадалады. Сол кезде, бақ ішін-
дегі сүрлеуді қураған шөп-шаламнан
бəтеңкесімен тепкілеп аршып келе
жатқан бозбаланы байқап қалатын
шығар.
Алматы, қыркүйек, 1996 жыл
МАХАМБЕТ 
ФИЛОСОФИЯСЫ
1846 жылы Қараойда дегдар Махамбет
қаза тапты. Кекілік тауындағы – кейінгі,
алапат аласапыранда, қазақтың ұлы
ханы Кенесарыны жауыздықпен өлтіретін
қандықол, опасыз, жырынды жау –
қастасқан ділмар шешен, алғадай
батырдың басын қапылыста шауып –
құныкер атанды.  
Өр тұлға қапыда қор болды.
Қиянатшыл, əділетсіз топ, аяр қауым, те-
гінде, заманын биледі, кең-байтақ
сақараға шексіз үстемдігін жүргізді.
“Қамбар батыр”, “Ер Тарғын”, “Қырымның
қырық батыры” дастандарын, Сыпыра
жырау, абыз Асанқайғы, жорық жыршысы
Қазтуған, жауынгер ақын Шалкиіз,
қаһарман шайыр Жиембет, жаужүрек
қолбасшы Доспамбет мұраларын жас ке-
зінен көкірегіне тоқып, ғұмыр бойы жұрт
қамын жеп, ел қорыған, қайран ердің
өшпес кегі, кешпес өші кетті. 
Задында, Махамбет ажалын түсінде
көрді. Алайда, Өтемістің ұрпағына
ештеңе қорқынышты емес еді: жаза да,
азап та, өлім де. Исатайдан айырылған
қызғыш құстың бойын енді қандай үрей
билесін, уа-йымдап біткен жоқ па,
алаңдап болған, содан соң... дүниеден
жеріп – жаны сірі, дəті берік, өмірі жырақ
– алабөтен саяққа айналды. Ешқайда
жолы түспей қойды, қонақтар легі үзілді,
достардың пейілі өзгерді, жапандағы
жалғыз үй кеудесіне үміт отын жақты,
қайыра жолығысамыз біз, Исатай
баһадүр, қамықпа, менің тұғырым –
мəңгілікте.
Махамбетше өмір кешу – қажет!
Спартандық хал-ахуал, қатал тұрмыс
алысқан жаудың жігерін мұқалтады,
бірақ, өзіңе қайрат береді, бойыңа күш-
қуат қосады, тілемсектеніп ел аралап
қайыр сұрама, күйреуіктей жасып, езіліп
кетпе, намыстың қайқы қылышын
қоршауды, шеңберді бұзып-жарып,
дұшпанға сілте, сөздің өткір – селебе
жүзін өтірікке қарсы жұмса, сөйтіп,
жағдайы əрі қатаң, əрі жалаң тіршіліктен
де асып түс. Тыныштықты бұз, көңілді
мазала, ұйқы көрме, тыным таппа, аз
мүмкіндікпен көп нəрсеге жет, мол
табысқа кенел. 
Қазақ тілді бозбала, біз – Махамбетпіз.
Онтология
Махамбет болмысымыз Кант ілімі
тəрізді екіге – қақ жарылады: ішкі табиғат
жəне сыртқы көрініс.
Сыртқы көрініс, бəрімізге белгілі, көз
қызық-тыратын көрікті тұрмыс жоқ, бас-
панамыз – көк түріктің аспанының асты,
қайда көшіп барсаң да қарсы алдыңнан
басқан жері сықырлап мехнат шығады,
ата-анамыз елде, ұмыт қалған ауылда
қара шаңырақтан желек созып, түтін
түтеткен, бала-шағамыз жұртта, кеш
батып үйге қайтқанда, шуылдасып қызыл
іңірде жарыса тамақ сұрайтын. Тап осы
кезде құпия мақсатын, жұмбақ бағыт-
бағдарын қуалап кетіп бара жатқан
Құсжолын Нью-Йорк тұсынан қопарып,
salute атқан тоқ бала сыраға бөгіп,
теңселіп құлап бара жатады. Ол –
ағылшын тілі мен экономика кəсібін
меңгеруге мұхит асып кеткен сенің екі
туып, бір қалғаның. 
Менің кішкентай Махамбетім, ешқашан
сағың сынып, меселің қайтпасын. Біздің
ішкі табиғатымыз сан қатпарлы, қабат-
қабат арна салатын ұлы мұхит ағыстары
секілді, айрықша, өзгеше, алабөтен, –
Мексика бұғазының жағалауларына
майда жылылықты алып баратын қуатты
Гольфстрим іспетті. Көкірегімізді
толтырған рухани дүние бізді ұдайы ба-
йытып, кемелдендіріп, құнарымызды арт-
тырып отырады. Қазақ тілді, жұпыны
киімді сəби – жанкешті перзент,
ауыртпалыққа белшеден батса да жанын
шүберекке түйіп алады. Мен үшін
қорықпа, көкем, үлкен қаланың, бəрібір,
бір жерінен тесіп шығамын, бас аман,
ден сау, еліміздің іргесі берік болсын.
Көкесі уайым жемейді, даланың бейнетін
көрген, қатал тəрбиесінен өткен бала
ғылым-білім жолындағы қиындықты оңай
жеңіп, асыл мұратына қол созады.
Париж, мені сəл ғана күте тұр, Тəңір
жарылқаса, саған да қанатына сенген
қарлығашқа ұқсап, Берлин мен Венадан
көктей өтіп, шуақты көктемде ұшып же-
темін.
Гносеология
Махамбет құбылысы зерттеуге
көнбейтін – иррационализм. Бес жыл
бойы қара нан мен қара шайды қорек
етіп, кейін ғажап биікке көтеріліп алатын
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
18

рухтың болмысы қанша талқыға салсаң
да, ақылға қонбайтын категория.
Бұл жерде агностицизмге жақпын.
Ерекше қайрат-жігер формуласы басқа
жерде қолданылса, ешқандай нəтиже
бермейді. Махамбет құбылысы ден
қойған, зер аударған объект тұрғысында
танылуы үшін айрықша субъект қажет.
Логика
Өйткені, рухтың болмысы – ана жаты-
рына түскенде, ошақтағы қазанға жерік
ас тасталғанда – қалыптасады. Өр, бір-
беткей мінездің тегі – анасының омыра-
уында, əкесінің қабағында, сосын –
ауылдың табиғатында.
Сондықтан, ертең жансебіл болуға,
зады, бүгін кіріскені шарт. Қапылыста
ештеңе тумайды, аяқасты-нан жоқтан
бар жаратыла кетпейді. Əрдайым
жыртық киіз үйде жұтаң өмір сүріп, жадау
тұрмыста жалаңаяқ жар кешіп дағды
алған тарлан ұл, далалық перзент қиын-
қыстауда нəр сызбай еңбек етуге
қашанда дайын. Олар жастайынан пəни
дүниені қатал қалпында көріп, мейрамы
мен тойы жоқ тірліктің шартын əу бастан
қабылдап үйренгендіктен, азапты
ғұмырдың ырқы – ер көңілін жанып, на-
мысын қайрап – жүре береді. Өз
жағдайыңнан өзің жоғары тұр, аш өзегің
үзіліп бара жатса да, жалыңды күдірейтіп
жүр, біреудің ырысына көзіңді сүзбе.
Ойлау жүйесі мен мойынсынған
тағдыры ат ауыздығымен су ішкенде,
Махамбет жұртына қатаң қағида, жансе-
біл ынсапты көлденең тартады.
Философия тарихы
Махамбеттік асқақ метафора – түркілік
түп ата – көшпелі тайпалардан қалған
мұра. Сақаралық қонақжайлық, ірі
сөйлеп, ұсақ қылықтан жирену,
астындағы жүйрігін айыбына тарту – ке-
шегі Иманжүсіп, Балуан Шолақ, Мəди
тəрізді ардақты, сайдақ, мəрт бабалар-
дан жомарт ұрпаққа жеткен асыл дəстүр.
Біз – Махамбет ғасырдың бөлшегі –
қанымызға сіңген қасиеттен
жаралғанбыз, жауһар дүние қанша
қызықтырғанымен, жалғыз оқтық батыр
бір-ақ мəрте тірлік кешетінін жақсы бі-
леді. Ата-бабамыз Тəңірге деген махаб-
батты адамның өр мінезі, сұңғыла
ойымен өлшепті. Биіктеген, асқақтаған
сайын, кішік боласың – Жаратқан Иеге
жақындап, парасатқа жетесің. 
Шумерлік дегдарлық, сақтар
тəкаппарлығы, Еуропаны қалтыратқан
ғұн айбыны, көшпелі түркінің жойқын
жорықтары, қыпшақтардың ғаламды тіті-
реткен даңқы қашанда есте. Жад оны
ешқашан ұмытпайды, əр дəуірде тарих
сахнасына жаңа тұлғаны шығарып от-
ырады, биыл Сырым батырды күт, ертең
Аманкелді, Кейкі, Жəмеңке, Бекболат,
Ысқақ Кемпірбайдың соңынан ереміз,
бірақ, Абылай ханның түсінен сақта,
Құдай, көлеңкеңмен қорғай жүр, енді
Жұбан, Сағат, Сейдахмет, Қайрат,
бұйырса, 1986 жылы өктем саясатқа
қарсы көтерілуге дайындалып жатыр. 
“Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза
қолға алмай, Еңку-еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай, Тебінгі терге
шірімей, Терлігі майдай ерімей, Алты
малта ас болмай, Өзіңнен туған жас бала
Сақалы шығып жат болмай, Ат үстінде
күн көрмей, Ашаршылық, шөл көрмей,
Өзегі талып ет жемей, Ер төсектен без-
інбей, Ұлы түске ұрынбай, Түн қатып
жүріп, түс қашпай, Тебінгі теріс тағынбай,
Темір қазық жастанбай, Қу толағай ба-
станбай Ерлердің ісі бітер ме ?”
Этика
Жарық дүние – бейтарап, ғұмырда
дайын тұрған əділдік жоқ. Əділетті əркім
өзі орнатады. Жеке  өмірінде, оңаша
жағдайында. Барлық құбылыстың
өлшемі – адам. Адамдықтан аттаған
идея қашанда айыпты, айыпты идея сал-
танат құрғанда, кісілік қуғында жүреді.
Əділет дегеніміз көп жақты тепе-теңдік:
сан қырлы тіршіліктің үйлесімде өмір
сүруі. 
Махамбеттік тұлғадан, Вашингтон мен
Лондон мектептеріне бара алмаса да,
ғаламдық өркениеттен шеткеріле берген
аймақтық қалаларда спартандық
ғұмырды кешіп жүріп-ақ ағылшын тілін
ғажап меңгеріп шығуы талап етіледі.
Таңдауың жоқ болса да, мүмкіндігі көп
мырзаның тоқ ұлынан құрық бойы озып
кет, сол ғана сенің махамбеттігіңді біт-
пейтін машақаттан құтқарып, өрге сүйреп
алып шықпақ. Тарығып тұрып,
кеңпейілділік көрсету, тізеге салып
тұрып, үстем шыққан мерейіңді жасыру –
маңдайымызға Тəңір жазған бақ-талайы-
мыз.
Эстетика
Бейнет пен азап – адамның қасиетін
күшейтеді, ләззатта, негізінен, тек
күнәкарлық бар. Қалың елдің құрметі
мен өшпес даңққа бөлейтін, ұлт аңсаған
зиялылыққа соқпақ салатын – қайғы-
қасірет, ауыртпа-шылық. Арзан жеңістің
қадірі, оңай табыстың құны жоқ, себебі
ұлылық дегеніміз – қиын-қыстау күн
кешіп жүрсек те, мехнатқа мойымай,
ауырға иілмей, орнымыздан тұру, жатқан
жерімізден көтерілу, түпкілікті қарсылық
көрсету, бірақ, азаптан өткен соң,
қастасқан дұшпанына кешірім жасай
білу.
Спартандық өмір жағдайында өзіңді сар-
баздарша тәрбиелеп, ер мінез
қалыптастыру – әдемі. Арқасына жүк
артқан ауыр тағдыр соры қайнап,
бақыты өшсе де, өз ғұмырын
құрбандыққа шалып, құрдымнан тұтас
халықты  өгіздей тартып, өрге сүйреп
шығарады. Махамбеттік тек – сойы асыл
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
19

халықтың түп нəсілін – болашаққа
жалғастырады. Жаяу Мұса, Иманжүсіп,
Батақтың Сарысы, Аманғали, Мəдидің
рухы жылдарды араға тастап, орыс тілді
Алматының еңселі, шыршалы көшесіне
қайтадан ақтарылсын, ақ жауындай
құйылсын.
Əдемілік – бақытты уəде ету. Зады, Стен-
даль айтқан, сосын Ницше қайталады.
Себебі, əлемді сақтап қала алатын
əдемілік қана. Достоевскийдің сөзі.
Меніңше, адамзатты рухани азғындық
пен ақырзаманнан аман-есен алып
қалатын əлеумет – спартандықтар. Ма-
хамбет, іштарлықты қарауылға іл,
əлсіздерге жолбарыстың қайрат-серпінін
бер, игі жанның ырзығына Ібілістерді жо-
латпа. Жақсылық қуатты, жаужүрек бол-
сын.
Қазақ тілді бозбала, біз – Махамбетпіз.
Алматы, 11.10.1996
АҚ СұңҚАРДЫң СЕРІГІ 
Сал кеуде сандуғаштай 
сайрап тұрған.
“Сандуғаш”, Естайдың əні
Ақ сұңқар – аса даңқты болғанымен, 
өте сирек кездесетін құс.
Ж.А.Адаев
Өртеніп кеткен ақын орнында бір уыс күл
емес, өлең қалады. Жана алмаған ақын
– шала. 
Тегінде, от шарпыған бұтақ, өзегіне дейін
өртенбеген соң – шала. Лапылда, қатты
маздап жалында, сөнбей мəңгі лаула,
Ақын. Өлең сонда туады, біреуге қарап,
еліктеп-солықтап, қоңырсып түтіндеген,
булыға бықсып, ойды, сананы, көзді
ашытқан – қолдан жасалған қола ескерт-
кіш, өзінен-өзі тұтанған шайыр – Өрт.
Қола ескерткіш – тарихтың күлі,
артыңнан өлең қалсын, Ақын.

Қасым тектес құс
Зады, серік жайлы айту үшін, ақ сұңқар
туралы білу шарт. Ақсұңқарұлы
Қарағанды шаһарында қалды. Бірде,
оның тентек өлеңін кездейсоқ оқығаным
бар. Өлеңнің аты да қызық –
“Провинциялық əдебиет”. Жұрт
Бальзактың аузына салатын аталы сөз
есіңізде шығар, оқырман: “Ақындар про-
винцияда туып, Парижде өледі”, – делі-
неді сонда. Оны түгел естігенбіз, бірақ
Серіктің қарсы пікірі бас қалаға жетпей
қалыпты:
Ауыл менен астананың арасы, 
қанша қашық дегенімен, қарашы: 
Асқақ қарап тұрған Алатауынан 
Абайың да – 
Шыңғыстаудың баласы!
Жүрегімді сол Семейдің оты ұрып, 
Өмір сүріп келем өксіп, өкініп. 
Ақындардың ауылдарда туатын, 
Астанада өлетіні – өтірік! 
Ақындық əділдікке салып жіберіпті.
Тағдырдың Қасым құсап Алматыға ұшып
жетіп, бүлік шығаруына жазбағаны ма
деймін, əйтпесе сол ағасы айтқан асау
сөзді ол да ойланбай-ақ оңай айта салар
еді:
Берсең – бер, бермесең – қой
баспанаңды,
Бəрібір, тастамаймын астанамды.
Өлеңіммен от жағып, жылытамын
Өзімді, əйелімді, жас баламды .
Ол Қасым Алматыда жаққан отты
Қарағандыда алаулатып отыр:
Кешір, əке! Өркеніңе қарашы: 
Жазылмаған жүрегімнің жарасы. 
Жаңа білдім: жер мен көктей екен ғой, 
Туған жер мен тойған жердің арасы!
Бəйге. Пырақтар
Осы өлеңді мен жатқа білемін. Əр
ойды дөп басқан метафора, Арқаның өзі
тəрізді еркіндік, дүниенің көлемі мен түсін
жылқының белгі, қасиеттерімен
айқындаған көшпелі қазақтық пафос, əр
құбылысты космостық деңгейге шейін
кеңейтіп алып, талқыға салатын ауқымы
мол аласапыран жүйе жаңаша форма-
мен, өзгеше өлең техникасымен астасып
жатады.
Сəуірбек аға!
Ғафу ет сұрағаныма:
Арғымақтың да адамша жылағаны ма?!
Арғымақтар-ай!
Ғасырдың ғажап
тұлпары!
Менің де қаным – қыр қаны,
қазақтың қаны.
Шынымды айтам, шынымды –
сандырақтамай:
Құндыз қыл құйрық сұржекей,
арғымақтар-ай!
Даламыз – кітап.
Беттерін ашқанда кілең –
терең ол,
ерен ғажайып дастандарымен.
Эпосы,
эпопеясы қыраттарымның 
тұяқтарымен жазылған пырақтарымның. 
Ат тұяқтарының даламда азан сапты
əні... 
Ата-бабамның сол еді қаламсаптары!
(“Жиырмасыншы ғасырдың
жиырма сəті”,
поэма-панорама, Алматы,
“Жалын”, 1984 ж., 
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
20

«Мәңгілік ел» идеясы
және оның үш негізі.
Ұлттық идея мәселесі
бүгінде барлық
посткеңестік мемлекет-
тер үшін маңызды болып
отыр. Бүгінде
қ о ғ а м ы м ы з д а
«мемлекетіміздің болашақ
даму бағытына қатысты
ұлттық идея мен мемле-
кеттік идеология қандай
болуы?» тиіс деген
пікірталастың жүріп
жатқандығын аңғаруға бо-
лады. Бұл туралы
Қ а з а қ с т а н
Р е с п у б л и к а с ы н ы ң
тұңғыш президенті,
Ұлт лидері Н.Ә. На-
зарбаев өзінің
биылғы «Қазақстан
жолы – 2050: Бір
мақсат, бір мүдде,
бір болашақ» атты
Қазақстан халқына
Жолдауында: «Мен
қоғамда «Қазақ елінің
ұлттық идеясы
қандай болуы
керек?» деген сауал
жиі талқыға
түсетінін көріп
жүрмін. Біз үшін
б о л а ш а ғ ы м ы з ғ а
бағдар ететін,
ұлтты ұйыстырып,
ұлы мақсаттарға
жетелейтін идея
бар. Ол – «Мәңгілік
ел» идеясы», – деген
едi. 
Әдетте, «идея» (грек. ідеа –
түсінік, елес, бейне) – теориялық
жүйенің, логикалық құрылымның, соның
ішінде дүниетанымның негізінде
жатқан анықтаушы түсінік
мағынасында қолданылатын
философиялық термин. XVIII ғасырдағы
немістің классикалық философиясының
негізін салушылардың бірі  – И.
Канттың тілімен айтсақ: «Адам
білімінің қайсыбірі болмасын, түйсіктен
басталып, түсінікке
ұласып, идеямен
аяқталады» . Осы
бір қарапайым сөз тірке-
стері «идея» түсінігінің
мәнін және қалыптасу жол-
дарын қысқаша түрде
нақты бере алады. 
Жалпы «Мәңгілік ел»
идеясының үш негізден не-
месе үш тұғырдан тұрғаны
анық.   Біріншісі–Түркі
қағанаты билеушілерінің
(Күлтегін, Білге қаған,
Тонықұқ ескерткіштерінде)
саяси акт – «манифесті»
әзірлеп, тарих сахна-
сына шығаруы; екін-
шісі – әл-Фарабидің
ф и л о с о ф и я л ы қ
ш ы ғ а р м а с ы н д а
идеяның теориялық-
ф и л о с о ф и я л ы қ
тұрғыдан негізделуі
және үшіншісі – Жүсіп
Б а л а с а ғ ұ н н ы ң
«Құтты білік»
дидактикалық да-
станында құқықтық
мемлекеттің негізгі
қағидаларының, яғни
Ата заң
і р г е т а с ы н ы ң
қалануы.  
Елбасы Н.Ә.
Назарбаевтың түркі
м е м ле к е т т е р і н і ң
ынтымақтастығы
мен интеграциялық
үдерістерін нығайту
жолында көптеген
идеялық және практикалық іс-
шаралардың ұйтқысы болып, бірталай
маңызды істерді жүзеге асырғаны
мәлім. Ал, «Мәңгілік ел» идеясы барлық
түркілердің бір тарихи кезең – VII
ғасырда, бір шаңырақ астында
тұрғанда қабылданған және
жарияланған идея болатын. Ендеше
тарих сынынан өткен бұл идея бүкіл
Түркі дүниесі үшін ортақ және осы идея
төңірегіне бірігу қазіргі  жаһандану
заманындағы  түркі тектес
Сыздықов Сатай
Мақсұтұлы – тарих
ғылымдарының докторы, профес-
сор, Күлтегін атындағы
сыйлықтың лауераты. Л.Н.Гуми-
лев атындағы Еуразия Ұлттық уни-
верситеті жанындағы
Этносаралық қатынастар жəне
Қазақстан халқы Ассамблеясының
толеранттығы» ғылыми зерттеу
Орталығының директоры.
«Қарлық  мемлекетінің тарихы»,
«Түркілердің тарихи-мəдени
мұрасы», «Евразийская идея Н.На-
зарбаева и тюркское простран-
ство», «Түркі халықтарының
тарихы», «Қарлық-Қарахан мемле-
кеті: саяси тарихы жəне мəдени
мұралары», «Мəңгілік ел» идеясы:
қалыптасуы, үш негізі, тарихи
сабақтастық»   атты монография-
лар мен оқулықтардың жəне 100-
ден астам ғылыми мақалалардың
авторы.    
Сатай 
Сатай 
СЫЗДЫҚОВ
СЫЗДЫҚОВ
тарих ғылымдарының 
тарих ғылымдарының 
докторы, профессор
докторы, профессор
Қ А Р Қ А Р АЛ Ы  –  
«Мəңгілік елдің» мəңгі қаласы
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
21

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
22
халықтардың мұраты  болары
анық
Жоғарыда аталғандай,
«Мәңгі ел» идеясы ежелгі
түркілердің өз заманында
туған  үш тұғырдан, яғни
үш негізден тұрады. Бұл үш
негіз бір-бірімен тығыз бай-
ланысты, бір заманның же-
місі және өзіне дейінгі
бабалар мұратымен жалғаса
отырып, кейінгі ұрпақтарының
құрған мемлекетшілдік идеялары-
мен сабақтасады. Бұлардың бәрінің ба-
стауында орта ғасыр дәуіріндегі
түркілердің өркениеті тұр. 
Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі
саяси тұжырымдары, Әбу Насыр Әл-
Фарабидің «Қайырымды қала
тұрғындарының көзқарастары» және
тағы басқа әйгілі туындыларының ой-
идеялары – «Құтты білік»
дастанындағы аналогиялық толғам,
философиялық түйіндер, саяси-
әлеуметтік болжамдар  бір
мәдениеттің, бір өркениеттің, заман
мен әлеуметтік жағдай ғана емес, бір-
тектес ел-жұрт тіршілігі
тұтастырған бір дүниетанымның же-
містері. Тарихи кезең мен мемлекет-
шілдік сипаттарын білдіретін ұғымдар
Күлтегін жырларында да, әл-Фарабидің
философиялық шығармаларында да
және Жүсіп Баласағұн дастанында да
бірдей кездесіп отырады.
Белгілі бір идеяның мемлекеттік
сипат алып, қоғам мүшелерінің көңілінен
шығуы үшін  негізгі екі талапқа жауап
беруі тиіс. Біріншіден, ол сол мемле-
кетте өмір сүріп отырған  халықтың
мақсат-мүддесімен, болмысымен толық
сәйкес келгені жөн. Бұл туралы Монть-
еске: «Заңдар үкіметтің табиғаты мен
принциптеріне, басқару формасына,
елдің географиялық факторы мен
физикалық қасиеттеріне, жағдайы мен
көлеміне, климатына, топырақ   сапа-
сына, халықтың тұрмыс-тіршілігіне,
санына, байлығы мен қабілетіне, әдет-
ғұрпына сәйкес болу  керек», – дейді.
Екіншіден, идеологияның мемлекеттік
сипат алуына қажетті тағы бір
қасиет оның сол мемлекет тарихымен
сабақтас болып, ұзақ мерзімдер бойы
сол қоғамда үйреншікті, жетекші
идеологиялық деңгейде болу тиістігін
айтады . Осы негізгі екі белгі
де, бірінші бөлімде дәлелденгендей,
түркі-лердің ұлы қағанатын құрғанда
бар еді. 
Алғаш рет «Мәңгі ел» идеясы Шығыс
Түрік қағанаты әскерінің бас
қолбасшысы Күлтегінге арнап
қойылған бітіктаста түркі
еліне жария етілген. Күлтегін
ескерткішіндегі жазудың
сол жақ бетінде:
«Өтікен жынысында
отырсаң мәңгі ел тұтып
отырар ең», – деп
айтылған. Тура осы
сөздер Білге қаған
ескерткішінің  оң жақ
бетінде
қайталанған. «Мәңгі» сөзі ай-
тылмаса да, оның мағынасы
Тұйұқық ескерткішінің екінші
ұстынының сол жақ бетінде  «ел»
сөзінің бір сөйлемде екі рет
қайталануы  арқылы берілген: «ел  де
ел болды» .
Ескерткіште «мәңгі ел» Өтікенде,
яғни түркі мемлекетінің бас  ордасымен
бірге айтылған. «Қаған», «қан», «хан»
атауларының бір-бірімен тығыз байла-
нысты екеніне кәсіби мамандар ерекше
көңіл бөледі. В. Бангтың пікірінше: «йе-
тікан» (жұлдыз атауы) сөзіндегі «кан»
және «мәңгілік елдің» сақталуын Түркі
қағанатының астанасы – «Өтікенмен
байланыстырған Күлтегін мен Білге
қаған ескерткіштеріндегі («Өтікен жы-
нысында отырсаң мәңгі ел тұтып от-
ырар ең») сөздің соңғы буыны  «кен» ~
«кан» да осы . «Қан» сөзі батыс
ғұндарда да болғанын Атилланың
Арықан [Арығ қан -таза, пәк патша-
йым) есімді әйелі болғанынан байқауға
болады .
Атақты ақ ғұн әміршілерінің бірі Визан-
тия деректерінде Күн хан (V ғ. екінші
жартысы) деп көрсетіледі  және «хан»
сөзінің ғұндар дәуірінің өзінде «ел» тер-
минімен қатар қолданылғаны мәлім
болып отыр . Асылында
түрікше екені белгілі және кей жер атау-
ларында кездеседі (мысалы: Ханбалық -
Хазар астанасы) . бұл термин
түріктер исламды қабылдаған соң да
қолданыстан түскен жоқ. Сөздің кең
географиялық аймақта әр түрлі
мағынада қолданылғаны мәлім. 
Ежелгі түркілердің «Мәңгілік ел» идея-
сын теориялық-философиялық
тұрғыдан негізін салып берген
түркілердің әйгілі ойшылы, философы
Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) болды.
Әл-Фарабидің көзқарастарынан басты
үш бағытты айқын аңғаруға бо-
лады.Ол дүниенің мәңгілігін, танымның
болмысқа тәуелділігін мойындады, со-
нымен қатар, ақыл-парасат туралы
ілімді саралады. Мәңгілік пен тәуелділік
бастауларын ақыл-парасаттан,
адамның жан дүниесінен, түр мен мате-
рия арақатынасынан, аспан әлеміндегі

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
23
құбылыстардың мәнінен іздеді. Әл-
Фарабидің  философиялық ілімін де өз
кезеңінің, яғни ортағасырлық түркі
және мұсылмандық дәуір тұрғысынан
зерделеген жөн. Алайда, ол жоғарыда
аталған түсініктерді философиялық
тұрғыдан алға қарай
дамытты.Мәдениетсіз қалалардың
барлық түріне қарама-қарсы
қайырымды қалаға ең жақыны ұжымды
қала дейді. Бұл қаланың тұрғындары
барлық іс-қимылда тең құқылы, бұл
жерде бағыныш-тылар мен билік ету-
шілер жоқ. Ал  қаланың басшылары
құрметке иеленгендер ғана бола алады.
Фараби бостандық пен тең құқылыққа
ықыласпен қарайды, бірақ басшысыз,
оның өкіметінсіз жалпыға ортақ
бақытқа жету мүмкін емес деп есеп-
тейді. Әл-Фараби заманында түркі
жұртының қала-мемлекеттері басым
болды. Сондықтан әл-Фарабидің «қала»
түсінігін «мемлекет» түсінігімен сәйкес
қарастыру орынды.
«Құтты білік» дастаны орта
ғасырларда өркениетті ел болған
Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің
тілінде жазылғаны белгілі. Қарахан
әулеті билік жүргізген дәуірде ұлан-
ғайыр өлкені алып жатқан осы
мемлекеттің басқару тәртібін белгі-
лейтін ережелер, сондай-ақ қоғам
мүшелерінің құқықтары мен міндетте-
рін айқындайтын тиісті заңдар жоқ еді.
Міне, елдегі осы олқылықтың орнын
толтыру мақсатымен Жүсіп Баласағұн
өзінің «Құтты білік» дастанын жазды.
Демек, дастан белгілі бір мағынада ел-
дегі Ата заң   қызметін атқарған.
Шығармада ел басқарудың, экономи-
каны, әлеуметтік-тұрмыстық ахуалды,
әскери істі ұйымдастырудың,
шаруашылықты, тағы басқа да
мемлекеттің әл-ауқатын жақсартудың
ерекшеліктері суреткерлік-
философиялық тілмен баяндалады.  
Ж. Баласағұн еңбегіндегі елдегі
заңдардың бүкіл халыққа қызмет етуі
және орта топтың мемлекеттің
әлеуметтік тірегіне айналуы туралы
идеялары бүгінгі Қазақстан қоғамы
үшін өте маңызды. Бұл бағыт – қазіргі
таңда «Мәңгілік ел» идеясын ұлттық
идея ретінде жариялап отырған  Ел-
басы, ҚР президенті  Н. Назарбаевтың
да   ұстанып отырған саясаты.
«Қарқаралы» атауының этимоло-
гиясы мәселесіне.Жалпы «Қарқаралы»
атауын-да «қар» түбірінің қайталануы
анық байқалады. Осы жерде қарға
құсының «қар-қар» деп қайталап дауыс
шығаруы бірден еске  түседі.Ежелгі
түркі ата-бабаларымызда әр румен
тайпаның өз киелі тотемі аң-құстар
болғаны мәлім. Сондай тотемнің бірі –
қарға құсы болған. Бұған түркі-монғол
фольклоры мен этнографиясынан
көптеп мысалдар келтіруге болады.
Ұшқанда қанатынан күн тұтылатын
қарға, адам жегішке қарсы тұратын
қарға, батыр бейнесіне енген қарға,
мәңгілік өмір мен дәулеттің иесі қарға,
өлілер дүниесінің әміршісі қарға т.б.
түрінде айтылатын миф-аңыз мотив-
тері жиі ұшырасады.
Қазақтың көптеген ру-тайпалары да
осы құсты киелі тотемі ретінде
санаған. Оған төменде келтірілген
аңыздар мен тарихи оқиғалар айғақ.
Ежелгі үйсіндердің таңбасы да қарғаны
бейнелеген. Қытай тарихшысы Сыма
Цянь  тарихи аңызды келтіреді. Оның
желісі бойынша үйсіндер ғұндардың ба-
тысында мекен еткен. Ғұндар   үйсін би-
леушісі гуньмоның әкесіне шабуыл
жасайды. Ал,  гуньмо туғанда оны
далаға тастайды. Сонда  аузында еті
бар қарға   гуньмоның үстінде ұшып
жүрді, ал қасқыр емшегін беріп, емізіп
отырады.Хазардың қағаны тек Ашина
әулетінен билікке келген. VIII-X
ғасырлардағы Қытай деректері бо-
йынша олардың таңбасы да қарға
болған. Әрісі Алтай мен берісі қазақ
халқының наным-сенімі мен салт-
дәстүрінде қарғаны кие тұту, тотем
деп санау күні бүгінге дейін сақталған.
Осы тұрғыда қарға тотемі сөз
болғанда, уақыт пен кеңістікке
қатысты байырғы таным-түсініктер
бірінші кезекте назар аудартады.  
Тарихи-салыстармалы тәсіл
тұрғысынан алтай тілдік тобындағы
халықтар арасында ең байырғы
тотемнің қарға екенін байқауға бо-
лады. Этнография ғылымының негізін
салушы америкалық әйгілі ғалым
Л.Г.Морган өзінің «Байырғы қоғам»
атты еңбегінде үндістердің тотемі
ретінде қасқыр, жолбарыс, аю, бұғы,
қабылан, балық, сұңқар, құтан сияқты
аң-құстардың санатында қарғаны да
атайды. Солтүстік Америкадағы тлин-
кит, атапаск тайпаларында «ел» деген
сөздің баламасы «қарға» екен. Олар
қарғаны жарық нұр мен тұщы суды,
қара жерді, қызулы отты, т.б. игілік-
терді жаратушы деп есептеп,
жақсылықтың нышаны ретінде кие
тұтқан.
Азиялық Сібірді тұрақ ететін
халықтарда, олардың наным-сенімінде
қарғаны күні бүгінге дейін кие тұтады.
Сахалардың қаңғалас тайпасының
және шор тайпаларының ішінде қарға
руы бар. Қазақ арасындағы  керей руы

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
24
атауының «қара», «қарға» сөздерімен
тамырласы жөнінде Рашид ад-Дин,
Г.Н.Потанин еңбектерінде
генеологиялық аңыздар келтірілген.
Қарғаның қадір-қасиетіне қатысты
деректер генеологиялық аңыздармен
ғана шектелмейді. Манжұрлардың ара-
сында қағанды өлімнен құтқарған қарға
туралы аңыз бар. Бұйраттардың
(бурят) наным-сенімі бойынша, құдіреті
күшті Гучин-Гурбу-Гурбстен-ханның
құрметіне шалған құрбандық малының
етінен үш қарға шоқыса, аруақ риза бо-
лады екен. Ал мама ағаштың басына
қарға қонса, аттары жүйрік болады-
мыс. Бұл монғолдар түсінігі мен кие
тұтудағы сенімі. Сонымен бірге,
көшпелiлерде «Қарға - Тәңiрiнiң елшiсi»
деген деген сөз қалған. Көктемнiң кел-
генiн алғаш жеткiзетiн жыл құсы - осы
ұзақ қарға. Алтай тiлдiк тобына жата-
тын халықтардың сонау әлiмсақтан
берi қарғаны кие санайтындығы белгілі.
Сонымен бірге, түркi тiлдес халықтар
арасында көбiне жыл құсы ретiнде
қарғаны есептейтiндiгi анық
байқалады. Мысалы, барабалықтар
жыл басын «қарға айы» десе, чұлым та-
тарлары «қарғи айы» деп есептеген.
Бізде де «қарға тамырлы қазақпыз,
«қарға қарғаның көзiн шұқымайды»
деген де бiз. «Қарғам» деп жиі сезiмiмiздi
де бiлдiремiз.    
Бұл құстың қазақ ру тайпаларына
тотем болуының бір себебі, олардың
интеллектуальдық қабілетінің жоғары
болуы. Ғалымдар аң-құстың интелек-
тісін тексергенде, алдыңғы орынға
шимпанзе, одан кейін қарғаны, одан
кейін дельфинді шығарған.  
Саяси тарихтан. Гар-рга-пур –
қарғаның ұлы Бахрам Чубин. Ғалым П.
Пельоның экспедициясы тапқан VIII
ғасырдағы   географиялық трактатта
Батыс түріктерінің ішінде янь-ти, хеб-
дал(эфталиттер) және гар-гра-пур
тайпалары аталады. Бұлар кезінде  VII
ғасырдың 20-жылдарында Түн жабғы
қағанның қол астына енген болса керек.
«Гар-гра-пур» екі түбірден тұрады.
«Пур»-ұл (парсыша) және «гар-гра» -
қарға(түрікше). Бұл парсыша «чубин» -
қарғаның калькасы, яғни «қарға тай-
пасы»  -  бұл  Чубин тайпасы. Хормизд
шах тұсындағы Бахрам Чубин батыр
қолбасшының  лақап атына айналған.
Бахрам Чубиннің тегі ежелгі
парфяндардың михран руынан шыққан.
Парфяндар скифтердің туысы ретінде
сактар мен юечжылар мен қатар өмір
сүріп, кейін б.э.д. II- ғасырда ғұндар мен
сяньбилердің ығыстыруымен Орта
Азияға қарай жылжыған. 224 жылы
оларды парсылар талқандап, 240-тай
парфян жан-ұялары аман қалған. Ба-
храм Чубин батыр қолбасшы
осылардың ішінен шыққан.Оны Истеми
қағанның қызын алған парсы билеушісі
Хосроу Ануширван бағалап, өзінің
қолбасшысы еткен.Кейін, 589 жылы
түркілер мен парсылардың арасындағы
шешуші шайқаста Бахрам Чубиннің
жасаған ерлігі мен тапқырлығы
нәтижесінде парсылар жеңіске жетіп,
түркі билеушісі Савэнің қолы
талқандалған болатын. Савэнің
армиясындағы пілдердің көзіне садақпен
оқ жаудыру арқылы түркілердің өз
әскерін пілдері таптаған. Сонымен
бірге, Бахрамның 700 метрден садақпен
атқан оғы түркі қолбасшысы Савенің
темір қалқанынан өтіп, өлтірген. Бірақ
кейін парсы шахымен араздасып, Ба-
храм Чубин өзінің туыстары болып
есептелетін түркілер жағына шығып
кетеді де сол жақта парсылар жіберген
тыңшының қолынан қаза табады.
Сөйтіп, біз қарға атын жамылған, тегі
прототүркілерден шыққан
ортағасырлық заманның аңызына
айналған батыр қолбасшы Бахрам
Чубин туралы деректер келтірдік.
«Қарқаралы-Қазылық» ежелгі жыр-
аңыздарда. Қарқаралының ежелгі
атауының бір нұсқасы - «қазылық»
болған. Бұл атау Қорқыт Ата
дастанының қалыптасу кезінен бастап,
ХХ  ғасырға   дейін жиі айтылып жүрген.
Оған Қорқыт Ата кітабындағы
«Қазылық ұлы ер Жүгенек» жыры мен
ХIХ  ғасырда өмір  сүрген қазақтың
атақты ақыны Күдеріқожа
Көшекұлының  «Қарқаралы - Қазылық»
атты толғау жыры куә бола алады.
ХІХ ғасырдың басында сонау Сыр бо-
йында туып, Қарқаралы топырағында
дүниеден озған айтулы айтыскер  ақын
Күдеріқожа Көшекұлы  осы толғауында
Қарқаралы  өңірінің заманында ырыс пен
ынтымақтың, байлық пен бақыттың,
береке мен бірліктің құтты мекені
болғанын тілге тиек етеді.
Қарқаралы, қайран тау,
Тиюші еді пайдаң тау,
– деп тебірене жырлайды
ақын.«Қарқаралы- Қазылық» атты
толғау жырын  Мұхтар  Әуезов те,
Сәкен  Сейфуллин де аса жоғары
бағалап, оқулыққа,  хрестоматияларға
енгізген.  Мәшһүр Жүсіп
қолжазбаларында  бұл толғаудың
көнерек нұсқасы «Қалмақтың  жер - суы
мен қоштасуы» деп аталады 1820 жыл-
дары  туған  Күдеріқожа 1858 жылы
Қарқаралы өңірінде қайтыс болды. 
Қарқаралы өңірі арқылы әлемге

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
25
әйгілі саяхатшылар да ғылыми экспе-
дициялар да өткен. Қазақтың тұңғыш
ғалымы, ғұлама Шоқан Уәлиханов
Қарқаралы өңірінде екі рет – 1855 және
1863 жылдары болды. «Қарқаралының
сыртқы округтері болыстарының
қысқы көші-қоны» деген белгілі еңбегі
осы тақырыпқа арналған1909 жылы
орыстың танымал жазушысы Михаил
Пришвин осы өлкеге келіп, ат басын ті-
реді. Шоқанның сүйікті досы, белгілі
саяхатшы-этнограф Григорий Пота-
нин де осы өңірден алған әсері туралы
орыстың Императорлық-
географиялық қоғамының Батыс-Сібір
бөлімшесінде арнайы баяндама
жасаған.
Қарқаралы – Алаш қозғалысының  бе-
сігі. Осы уақытқа дейін Алаш тарих-
нама-сында жеткілікті тұрғыда көңіл
аударылмай келе жатқан мәселе –
Қазақстан тарихындағы  өзекті орын
алатын  Алаш қозғалысының
Қарқаралы қаласынан  қайнар баста-
уын алатын-дығын мойындау.
Басқаларын айтпасақ та бір
Қарқаралы петициясының өзі осыған
дәлел. Өйткені Алаш зиялыларының
тәуелсіз мемлекет, яғни мәңгілік ел
құрудағы бағдарламасы мен іс-
әрекеттері осы Қарқаралы петиция-
сында көрсетілген талап, тілектерден
бастау алды және іс жүзінде
өрбіді.Оған дәлел болу үшін сол
петициядағы талаптардың  біразын
келтірсек  түсінікті болар: 
1)Қырғыз халқының аты мұсылман
қырғыз деп аталып әскери міндеттен
босатылсын.
2) Қырғыздарды Орынбордың рухани
жиналысына бағындырып, 1868 жылға
дейінгі ережелерді қолданып, қазан
мұсылмандарының тәртібіне
сәйкестендіру керек.
3) Қырғыздарға мешіт, медресе салуға
рұқсат керек. Құдайға құлшылық етуге
еркіндік болсын. Ол жерлерде арабша,
парсы және түрік тілінде сабақ беруге,
газет және кітаптар шығаруға баспа-
хана салуға рұқсат берілсін.
4) Қырғыз халқын басқаратын адам
қырғыз тілін білулері міндетті. Оларды
тағайындау немесе орнынан алу
мәселесі қырғыз қоғамының өкілінің
таңдауымен болуы шарт. Бүгінгі шаруа
бастықтарының орнына халықтың
арасын бітістірушілерді заңдандыру
керек. Бұл қызмет қырғыздардың ішінен
жеткілікті білімді қырғызды
тағайындау қажет.
5) Барлық қырғыз істері қырғыз диа-
лектісінде жүргізілуі міндетті. Хат жа-
зушы, күзетші, хаттарды
таратушылары тегіс тек қырғыз тілін
білетін адамдардан тағайындалсын.
15) Ертіс бойындағы жерлер ерте за-
маннан қырғыздардың ата қоныстары
болып есептелген, кейіннен әскерлердің
пайдасына берілді. Сондай-ақ басқа
мәртебелінің кеңсесіне қарасты
қырғыздардың пайдалануына берілген
жерлер сол қырғыздарға ата қонысы
ретінде мәңгілікке берілсін.
16) Қырғыздардың қыстаулары және
жаз жайлаулары бұрынғы салт бо-
йынша олардың меншігінде қалуы тиі-
сті.
17) Қырғыздың таулы даласында
ашылған қазба байлықтары олардың өз
меншігі болуы, ол жерде салынатын за-
водтар қырғыздардың өзінікі болып
есептеледі. Егер де олар өздері оны
өндіруден бас тартса, сонда ғана басқа
адамдарға жалға беруге болады. Бірақ
олар әр десятинасына жалдау ақысын
төлеулері тиіс.
30) Қырғыздар православниктер
сияқты империяның қай уезінен, облы-
сынан, губерниясынан болмасын жер
алуға, сондай-ақ мемлекеттік
қызметтерде істеуге құқығы болсын.
38) Соңғы 20 жылда қырғыздардан тар-
тып алынып, жер аударылғандарға бе-
рілген жерлер қырғыздардың
басшыларына қайтарылсын.
Сонымен қатар, Алаш зиялыларының
қай-қайсысы болмасын өздерінің қазақ
елінің тәуелсіздігі үшін күресі мен
қызметі Қарқаралы өңірінсіз өткен деп
айту қиын.Бұл жөнінде деректер жет-
кілікті, және оларды шағын
мақаламызда түгендеу мүмкін емес. Ен-
деше, Қарқаралы-ны Алаш
қозғалысының алтын бесігі десек
қателеспейміз.
Пайдаланылған  әдебиеттер:  
1.Кант И. Сочинения в 6 томах, 4  –
том. – М., 1963.  
2.Монтескье Шарль Луи. Избранные
произведения. – М.: Госполитиздат, 2.
1955.  
3.F. Laszlo. Kagan ve aіlesі. // Türk Hukuk
Tarіhі Dergіsі, І. – Ankara, 1944.
4.Gy. Moravcsіk. Byzantіnoturcіca. І-ІІ. –
Berlіn, 1958.
5.Gy. Nemeth /türk.terc./. Hunların Dіlі. – İs-
tanbul, 1962.
6. P. Vaczy /türk.terc./. Hunlar Avrupasanitized_by_modx& #39da. –
İstanbul, 1962.
7.Eberhard W. Birkaceski Turk unvani hak-
kinda. Belleten, no.35.Ankara, 1945. 
8.V.Mіnorsky. Hududsanitized_by_modx& #39ul-Alem. The Relіgіon
of the World, a persіon Geography,
GMNS, XІ. – London, 1937.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
26
Алихан Букейханов один из самых популярных
представителей национальной интеллигенции
первой трети ХХ в. О нем написаны десятки книг
и статей, и все же до сих пор крайне сложно от-
следить многие вехи из биографии А.Н. Букейха-
нова. В частности, известны лишь некоторые
эпизоды из жизни и деятельности А.Н. Букейха-
нова в период его вторичного пребывания в
Омске (1894-1908), во время самарской ссылки
(1908-1916). До сих пор неизвестны все псевдо-
нимы А.Н. Букейханова, активно публиковавше-
гося на страницах периодической печати в
Омске, Санкт-Петербурге, Самаре, Москве,
Троицке, Оренбурге, Семипалатинске и других
городах. А это значит, что остается закрытым
для исследователей и огромный пласт статей и
очерков А.Букейханова. До настоящего времени
найдены и опубликованы лишь часть исследований А.Букейханова, написанные по
итогам работы в экспедициях Ф. Щербины и С. Швецова. Остается вне исследо-
вательского поля эпизоды его жизни в Москве в 1920-1930-е гг. Главная причина
этих лакун в том, что значительная часть архивных материалов о нем была либо
уничтожена, либо затерялась в фондах архивов государств, информационное и
исследовательское поле которых сегодня не является единым. Однако активная
работа по изучению истории жизни и деятельности А.Букейханова начинает да-
вать плоды. В 2012 г. журналист Султан-Хан Аккулы, проживающий в Праге, в
рамках исследовательского проекта, посвященного 95-летию Автономии Алаш-
Орда, опубликовал серию статей о А.Букейханове. В них отслеживается ряд
новых страниц из жизни Алихана Букейханова.
В данной статье мы остановимся на двух фрагментах взаимосвязей А.Букейха-
нова и каркаралинского региона – исследовательские и общественно-политиче-
ские. В конце XIX в. А.Н. Букейханов был одним из крупных исследователей жизни
казахов-степняков Центрального Казахстана. В течение ряда лет он работал в
составе экспедиции по исследованию степных областей в статистико-экономи-
ческом отношении, руководимой Ф.А. Щербиной. В 1899-1899 гг. вместе с Д. Са-
тыбалдиным, Е. Итбаевым, У. Абичевым, И.Ф. Гусевым, М. Чумбаловым, И.Д.
Трипольским и другими занимался  обследованием Каркаралинского уезда. Экспе-
дицией была проведена перепись 67% всех имеющихся хозяйств, материалы ко-
торой опубликованы в 1905 г. Руководитель отряда Л.К. Чермак высоко оценил
вклад Букейханова: «Ему принадлежит составление примечаний к общинно-ауль-
ным группам, разные схемы, установление естественно-исторических районов и
описание их, составление таблицы перекочевок и составление алфавитного ука-
зателя киргизских слов, вошедших в примечания. Им же совместно с И.Ф. Гусе-
вым была составлена карта киргизского землепользования».
Одна из целей руководимой Ф.А. Щербиной экспедиции заключалась в изучении
вопроса о переселении сюда крестьян из Европейской России. В одной из своих
публикаций Букейханов, анализируя переселенческую политику России в казахские
земли, пишет: «Считая землю своей собственностью, киргизы, при вступлении в
русское подданство, не думали, что государство позволит себе посягнуть на
частную собственность; между тем русское правительство создало законы, по
которым без всякой мотивировки просто и по праву сильного, все киргизские
степи признаются государственной собственностью, последствием чего созда-
лось переселенческое движение в киргизские степи, и самые лучшие участки земли

Зауреш 
САКТАГАНОВА 
САКТАГАНОВА 
доктор исторических наук, профессор
доктор исторических наук, профессор
Некоторые фрагменты общественно-
политических связей А.Н. Букейханова
и населения Каркаралинского уезда на
рубеже XIX-ХХ вв

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
27
перешли к переселенцам, а худшие - остались за киргизами» Оценивая ка-
зачью колонизацию Букейханов отмечает, что «в 20-ых годах казачье войско за-
хватило лучшую часть современного Кокчетавского уезда и поселилось на месте
современных Акмолинска, Баян-Аула, Кокчетава и Каркаралинска».
Первые результаты статистического обследования населения ряда уездов Се-
мипалатинской области А.Н. Букейханов опубликовал в «Киргизской степной га-
зете» 15 февраля 1898 г., им написаны ряд разделов. Представляет интерес
естественно-географическая и историко-этнографическая  характеристика па-
стбищных районов. Всего их выделено 22, для каждого приведено описание рель-
ефа местности, растительности, дается характеристика летним и зимним
пастбищам. Обобщая итоги обследования хозяйства казахов, А.Н. Букейханов от-
мечает, что в Каркаралинском уезде население занято в различных отраслях: 12%
населения имеет посевы, 27% - разнообразные промыслы, 4% - осели и стали жа-
таками, главным же источником существования остается скотоводство, кото-
рое удовлетворяет все потребности семьи. В здешних условиях, отмечает
А.Букейханов, нормальное хозяйство должно быть обязательно скотоводческим.
Только в этом случае хозяйство будет рентабельным и полностью, через реали-
зацию продуктов животноводства, обеспечит себя всем необходимым, в том
числе и хлебом.
В  очерке «Киргизы» А.Н. Букейханов подробно описывает жизнь, быт, обычаи
своего народа. В частности, автор указывает, что киргизы (казахи) между своими
степными хозяйствами (аулами) проводят границы по хребтам гор, рекам, озе-
рам, приметным увалам. Что же касается переселенческой политики российского
правительства и массовой распашки земель, А.Букейханов провидчески пред-
упреждает, что «при спешном и массовом переселении крестьян в киргизскую
степь весьма возможно, что ее целина будет выпахана раньше, нежели  кресть-
янские  хозяйства успеют принять более интенсивную форму. Киргизская степь,
лишившись вековой целины, окажется бесплодной и, при современной технике
крестьянского озяйстваипересстанет давать урожаи… а киргизы, лишившись к
тому времени своих пастбищ, окончательно обнищают, если только, пролета-
ризованные новыми условиями жизни, они не переселятся на горные заводы и в
города» .
А.Н. Букейханов являлся одним из авторов редкой и удивительной книги «Рос-
сия. Полное географическое описание нашего Отечества. Настольная и дорожная
книга под редакцией В.П. Семенова. Том XVIII. Киргизский край». Уникальное со-
брание появилось в 1903 г. в типографии известного издателя А.Ф. Девриена.
А.Н. Букейханову, А.Н. Седельникову и С.Д. Чадову принадлежит глава «Истори-
ческие судьбы Киргизского края и культурные его успехи». Ученые авторы дают
свои рекомендации по развитию степных областей: «Край нуждается в откры-
тии высшего сельскохозяйственного и ветеринарного институтов, так как зем-
леделие и скотоводство составляют краеугольный камень его экономического
благосостояния». К сожалению, эти рекомендации Букейханова не осуществ-
лены до сих пор, и в регионе спустя сто лет так и не появились ни сельскохозяй-
ственный, ни ветеринарный институты.
К 1905 г. А.Н. Букейханов сформировался как лидер казахского национального
движения. И вновь отслеживаются в этот период связи А.Букейханова с Каркара-
линском. 10 июля 1905 г. Степному генерал-губернатору в секретной докладной
военный губернатор сообщал: «Каркаралинский уездный начальник рапортом 30
июня сего года донес, что по собранным им негласным сведениям на Куяндинско-
Ботовской ярмарке киргизы Акмолинской области и соседних уездов Семипала-
тинской пригласили киргизов Каркаралинского уезда к участию в общей петиции
на Высочайшее Имя. Главнейшие пункты этой петиции: уменьшение податей,
упразднение института крестьянских начальников, предоставление полной сво-
боды вероисповедания, учреждение особой должности киргизского муфтия и уча-
стие выборных киргизов в народном Представительстве. Порядок подачи
петиции следующий: от Каркаралинского уезда предложено выбрать двух дове-
ренных, которых отправить в Омск для участия в общем совещании доверенных
от всех уездов Акмолинской, Семипалатинской и Тургайской областей. В Омске
предполагают выбрать из всего состава совещания двух уполномоченных для до-
ставления петиции в Петербург…».
Далее уездный начальник Оссовский информировал Омские власти о поданной
киргизами Каркаралинского уезда телеграмме в Петербург. Текст ее был со-
ставлен в Омске, прислан в Каркаралинск по почте и 22 июля за подписью 42 до-
веренных лиц через местную почтово-телеграфную контору отправлен
Императору и в редакции газет «Сын Отечества» и «Русские ведомости».
Ввиду чрезвычайного интереса приводим документ, к составлению которого, как

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
28
мы увидим ниже, А.Н. Букейханов имел самое непосредственное отношение. «В
Омске совещание чиновников различных ведомств во главе с генералом Сухоти-
ным высказалось против допуска представителей от киргизов в Земский Собор.
Подобное недальновидное решение объясняемо лишь незнакомством с характе-
ром развития и стремлением главной массы населения Степного края, на которую
это устранение произвело удручающее действие. Киргизы, населяющие огромную
территорию, прилегающую к Китаю и Афганистану, связывают свою судьбу и ин-
тересы с судьбами всего государства, считают себя равноправными с другими
народами и знают решение Вашего Величества привлекать достойнейших, дове-
рием народа облеченных, избранных от населения людей. В самом деле, какие же
могут быть серьезные основания, не греша против элементарной справедливо-
сти и истины, выделять шестимиллионных киргизов в особо бесправную и неза-
конную группу.
Правда, мы занимаемся скотоводством, и интересы скотоводческого хозяйства
заставляют нас кочевать, а не бродить, как думают, 3-4 месяца, но следует ли
из-за этого лишать нас такого важного, драгоценного политического права уча-
ствовать в Земском Соборе? Почему занятие скотоводческой культурой должно
лишать киргизов избирательного права, когда такого права не лишают занятия
торговлей, земледелием, рыболовством и другими промыслам? Народы Россий-
ской империи, действительно, весьма различны по образованности, культуре и,
следовательно, пониманию государственных задач. Между ними киргизы занимают
не первое, но и не последнее место. Не доказано, чтобы киргизы общественные и
государственные задачи понимали хуже русских крестьян, не говоря уже о других
оседлых инородцах, призываемых, предпочтительно перед киргизами, к устрой-
ству государственной жизни. Кто будет защищать интересы киргизов? Кто
может правильно выяснить их нужды и способы их устранения, если не будут уча-
ствовать в Земском Соборе избранные нашим народом на общественных теперь
основаниях представители? Просим верить, Государь, что мы, киргизы, не хуже
других считаем себя подготовленными к этой великой работе. Нас не желают
знать, считают чем-то низшим, бюрократия сморит на нас свысока и пренебре-
жительно; за это отношение нам приходится расплачиваться дорогой ценой. Во
всяком случае, мы неповинны в том, что нас не знают те, кому надлежит знать.
Ввиду изложенного всеподданнейше просим Ваше Императорское Величество, по-
велеть призвать на Земский Собор представителей от киргизского населения,
так как правильное выяснение наших назревших нужд и способы их удовлетворения,
а также правильное наше отношение к другим народам Империи могут быть
установлены лишь при участии  представителей от киргизского народа» .
Коллективную телеграмму подписали 39 доверенных лиц от 19 волостей Цент-
рального Казахстана. Петиция и телеграмма на высочайшее имя вызвали пере-
полох в местной администрации. Начался поиск зачинщиков. 21 августа 1905 г.
Оссовский отправил в Омск телеграмму, где были такие строки: «Приговор был
отправлен в Омск на имя ученого лесовода Алихана Букейханова, который, можно
думать, является главным организаторам и руководителем дела. По некоторым
определениям можно думать, что первоначальный текст телеграммы был значи-
тельно изменен Акпаевым, ввиду чего Букейханов является только инициатором
и руководителем этого дела, но не может считаться ответственным за редак-
цию телеграммы. Выясняется, что петиция была отправлена Букейхановым в Пе-
тербург из Омска 28 июля. Букейханов ведет длительную переписку с
влиятельными киргизами и, очевидно, пользуется в степи авторитетом. Теле-
грамма из Омска в Каркаралинск была привезена служащим в Омской Судебной па-
лате кандидатом на судебную должность Жакыпом Акбаевым, который и выдает
себя за составителя телеграммы. Но весьма возможно, что в составлении теле-
граммы принимал участие Букейханов. Доверенными лицами для участия в на-
родном представительстве от Каркаралинского уезда намечены Алихан
Букейханов и Жакып Акбаев»  .
Прошло лишь несколько месяцев, но Каркаралинск уже потрясли новые события.
15 ноября в городе прошел митинг, вызванный обсуждением царского манифеста
от 17 октября. В выступлениях жителей Каркаралинска обозначилась конфрон-
тация с уездным начальником Б.А. Оссовским, который считал, что в городе воз-
никла «чиновничья политическая партия или уездный комитет Семипалатинского
отдела Социал-демократической партии». А.Н. Букейханов принял участие в кон-
фликте, встав на сторону волнующегося народа. Б.А. Оссовский 15 декабря 1905
г. составил документ на имя военного генерал-губернатора Семипалатинской
области, в котором, в частности, сообщает: «Как образец гласной агитации про-
тив уездного начальника представляю Вашему превосходительству статью гос-
подина Букейханова, напечатанную в 256 номере «Степного края» под заголовком

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
29
«Все тайное становится явным»: «Каркаралинский уездный начальник секретно
донес Генерал-губернатору о том, что во вверенном его благородию Оссовскому
уезде – бунт, для устранения которого необходимы экстренные меры. В Каркара-
линск командированы товарищ прокурора Омского суда Жданович и Петропав-
ловский жандармский ротмистр Прокопович. Как говорят, к ним в подмогу
отправят отряд казаков. Стало быть, уезду угрожают все ужасы беззакония и
произвола. В чем же, однако, дело? Я, нижеподписавшийся, узнав о том, что так
легкомысленно замышляют преступные люди, не знающие киргизский народ, его
степь, к сожалению, превращенную в сатрапию, послал в Каркаралинск теле-
грамму-запрос: «К. Чингисову – А. Байтурсынову. 20 ноября выехал в Каркаралинск
прокурор Жданович, Оссовский доносит Сухотину о бунте в уезде. Телеграфи-
руйте правду. Я сообщу в Москву и Петербург. 2 декабря 1905 г. Букейханов».
На эту телеграмму-запрос я получил 3 декабря ответ, подписанный десятками
граждан города и уезда: «Донесение Оссовского о каком-то бунте в уезде ложно.
15 ноября (день мусульманского праздника курбан-айт) в городе была только ма-
нифестация. Участвовали городские киргизы, татары, русские и интеллигенты
толпою не более 400 человек. Говорились речи, безусловно, законные. Порядок был
образцовый. Следующие дни не было ни одной манифестации в городе, а тем
более в уезде: до сего времени не было решительно никакого безобразия, насилия,
а тем более бунта. Все возмущены ложным донесением уездного начальника Ос-
совского. Подписали: А. Байтурсынов, К. Тюленгутов …».
Как только восстановится телеграфное сообщение с Москвой и Петербургом, я
сообщу приведенную выше телеграмму в совет рабочих, комитет союза союзов и
бюро труда земских и городских деятелей и опубликую в столичных газетах на суд
борющейся, обновляющейся молодой России. Киргизы пока не знают и не чтут ве-
ликие имена борцов за свободу России, но они узнают, и будут знать, и обязаны
чтить освободителей России, начиная от Пестеля, кончая настоящими узниками
Шлиссельбурга. Не умножайте свои преступления, могильщики приказного строя.
Ваши дни сочтены. С вами мы рассчитаемся в русском представительном собра-
нии. Алихан Букейханов».
В 1906 г. Алимхан Нурмухамедович Букейханов стал членом первой Государст-
венной Думы. Для него этот шаг в политику отмечен преодолением значительных
препятствий и борьбой, особенно после событий, связанных с выходом царского
манифеста о свободе. А.Н. Букейханов в 1906 г. жил в Омске, но был приписан к
Токраунской волости и баллотировался от Токраунской волости. Однако во-
лостной управитель и писарь А.Н. Букейханова в список для голосования не
включили.  Корреспондент газеты «Семипалатинские ведомости» (1906, 27
апреля) писал по этому поводу: «23 апреля производились выборы выборщиков от
Токраунской волости Каркаралинского уезда. На съезд явились 27 выборщиков, из
них 18 наметили выборщиком Алихана Букейханова, но управитель, не объясняя
причин, отклонил ходатайство их, не допустив Букейханова до баллотировки».
Сторонники Букейханова инициировали процесс обжалования решения волостного
управителя в Каркаралинской и Семипалатинской выборных комиссиях. Остается
неизвестным имя соратника А.Н. Букейханова, который занимался протестными
процедурами в его пользу. Возможно, это был юрист Жакуп Акбаев. Выборы про-
ходили  в сложный для А.Н. Букейханова период -  сам он с 8 января по 30 апреля
1906 г. находился в тюрьме. В конце концов, справедливость в отношении канди-
датуры А.Н. Букейханова была восстановлена.
Приведем текст телеграммы от 31 мая 1906 г. из Каркаралинска в Семипала-
тинск от председателя комиссии Зброзинского на имя генерал-губернатора и
Областной по выборам в Государственную Думу комиссии: «Выборы по Токраун-
ской волости утверждены. Выборщиками избраны киргизы аула №7 Алихан Бу-
кейханов…» .
Алихана Букейханова выбрали с впечатляющим результатом – всего один голос
против. За А.Н. Букейханова проголосовали 175 человек, в том числе делегаты
Каркаралинского уезда, числом около сорока человек.
Первая Государственная Дума была распущена 8 июля 1906 г., но депутаты  не
сдались  без  боя. Около 200 депутатов, в их числе был и А.Н. Букейханов, собра-
лись в  Выборге,  где  после  бурных  обсуждений  приняли воззвание  «Народу от
народных  представителей», так называемое «Выборгское воззвание». Депутаты
призвали население в знак протеста против разгона Думы прекратить выплату
налогов, выполнение других повинностей, новобранцам предлагали не являться
на призывные пункты и т.д. Против  подписавших  «Выборгское  воззвание»  пра-
вительство  возбудило уголовное преследование. По решению суда все «подпи-
санты»  отсидели  по  три месяца в крепости, а затем  были  лишены
избирательных  прав  при  выборах  в  новую  Думу  и  на  другие  общественные

должности.
А.Н. Букейханову был осужден на три месяца тюрьмы 18 декабря 1907 г. Пока шло
следствие, он борется за  участие в выборах во II Государственную Думу, но без-
результатно. В статье «Открытое письмо киргизам Семипалатинской обла-
сти», опубликованной в газете «Голос степи» в Омске 13 января 1907 г., А.Н.
Букейханов рассказывает об этом.  В декабре 1906 г. уездная Омская комиссия по
выборам в Государственную Думу внесла А.Н. Букейханова в список по г. Омску. Но
премьер Столыпин и министр юстиции Щегловитов прислали телеграмму – ис-
ключить бунтаря из списков избирателей. Уездная комиссия свое решение оста-
вила в силе. Но областная комиссия исключила А.Н. Букейханова из списков. Тогда
он выставил свою кандидатуру по Семипалатинской области в родной Токраун-
ской волости и был избран в выборщики 10 декабря 1906 г. Результаты отменили
после телеграммы Семипалатинского губернатора. Повторные выборы в Токра-
унской волости прошли 10 января 1907 г. Их вновь выиграл А.Н. Букейханов. Се-
мипалатинский губернатор, сославшись на п.3 первой части 129 статьи
Положения о выборах,  повторно признал выборы недействительными.  Как под-
писанту «Выборгского воззвания» А.Н. Букейханову карьера в Государственной
Думе была закрыта навсегда. Доверие и уважение к автору вызывает все эмо-
ционально-патриотическое содержание публикации. А концовка-призвание сохра-
нила прямое обращение к потомкам: «Выбирайте, друзья, тех, кто служит Родине!
Ер туган жерне – ит тойган жерне! Смелый сам найдет Родину, а трус место,
где его кормили. Алихан Нурмухамедович Букейханов...».
Октябрьскую социалистическую революцию А.Н. Букейханов встретил негативно.
Он говорил: «Власть была захвачена демагогами, которые хотели установить в
Российской республике диктатуру пролетариата...». Реакция на эти события
также была обозначена в его докладе на II Всеказахском съезде: «...в конце октября
пало временное правительство. Российская республика лишилась власти, поль-
зующейся доверием народа и моральным авторитетом, что при отсутствии вся-
кой власти в стране возможно возникновение гражданской войны... что анархия
растет с каждым днем и угрожает распространиться на территории тех обла-
стей, где живут казак-киргизы, анархия угрожает опасностью жизни и имуществу
населения областей казак-киргизского народа, что единственным выходом из соз-
давшегося трудного положения является организация твердой власти, которую
бы признавало все население казак-киргизских областей...» .. Неслу-
чайно в декабре 1917 г. в Оренбурге был созван II Всеказахский съезд, на котором
было принято решение о создании территориально-национальной автономии
Алаш и избрано ее временное правительство «Народный Совет Алаш-Орда» во
главе с А.Н. Букейхановым. Прогнозы А.Н. Букейханова о возможной гражданской
войне, об опасности, угрожающей жизни и имуществу казахского населения со сто-
роны новой власти, оправдались достаточно скоро.
Несмотря на то, что 2 ноября 1917 г. Совет народных комиссаров принимает Дек-
ларацию прав народов России, провозглашая равенство и суверенность народов,
их право на свободное самоопределение, вплоть до отделения и образования са-
мостоятельного государства, данная декларация не убедила А.Н. Букейханова в
искренности намерений большевиков. 1 декабря 1917 г. он пишет «Памятку
крестьянам, рабочим и солдатам», в которой разоблачает политику большеви-
ков: «Ульянов-Ленин, Председатель Совета народных комиссаров распоряжается
единолично, как царь Николай, не желает давать отчета ни перед кем... Запом-
ните, крестьяне, рабочие и солдаты, большевики считают: 1) ответственность
перед народом правителей, 2) свободу слова, свободу печати, свободу собрания, 3)
всеобщее прямое тайное голосование, 4) неприкосновенность граждан и депута-
тов, 5) власть народа - буржуазным предрассудком... с лица большевика спала
красная маска революционера и обнажила его сущность черносотенца» .
И вновь слова А.Н. Букейханова оказались пророческими. Вся дальнейшая политика
советской власти в национальных республиках подтвердила его правоту.
Попытки правительства Алаш-Орда добиться от СНК РСФСР признания соз-
данной автономии Алаш, согласно принятой «Декларации прав народов России»
от 2 ноября 1917 г., не дали результатов, и Алаш-Орда перешла в антисоветский
лагерь. Причины перехода к активной борьбе с советской властью А.Н. Букейха-
нов и его соратники определили так: «Экономический развал, продовольственная
разруха, полное расстройство транспорта, окончательное убийство торговой и
промышленной жизни страны, расхищение, разграбление народных средств при
полном отсутствии хоть какого-нибудь правопорядка — подливали масла в огонь,
вызывали крайнюю ненависть к большевикам у всех граждан. Все усиленно гото-
вились к перевороту» . В июне 1918 г. А.Н. Букейхановым были подписаны
законодательные постановления Алаш-Орды, согласно которым все декреты, из-
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
30

данные советской властью, на территории автономной Алаш признаются не-
действительными .
«Нашу автономию мы будем защищать всеми мерами и будем оказывать самую
энергичную помощь всероссийской власти и ее стремлениям освободить Россию
от немецкого и большевистского засилья для создания Великой Федеративной
Российской Республики», - так обозначила свою позицию Алаш-Орда . В
течение 1918-1919 гг. А.Н. Букейханов и его правительство Алаш-Орда находятся
в поиске союзников для борьбы с Советами, Однако все союзники Алаш из белого
лагеря не только не предусматривали предоставления политической самостоя-
тельности народам России, но и возобновляли проводившуюся царизмом дискри-
минацию в отношении инородцев, прежде всего в аграрной сфере. А.Н. Букейханов
же был намерен последовательно отстаивать национальную автономию Алаш. В
«Сибирской речи» он заявлял: «Шестимиллионный кайсак-киргизский народ твердо
верит, что образование такого правительства, как Алаш-Орда, поднимет его на
надлежащую высоту культуры и просвещения, содействует развитию его хозяй-
ства, сохранит его в целом как народность кайсак-киргизской нации и, наконец, за-
воюет «равноправие» одинаково перед всеми сынами России» .
В начале ноября на специальном, созванном А.Н. Букейхановым заседании было ре-
шено пойти на признание советской власти и принятие условий, продиктованных
советским военно-политическим руководством. Вновь А.Н. Букейханов предвидит
события, этот компромисс дает возможность хотя бы тогда, в 1919-1920 гг.,
исключить массовое кровопролитие в казахской степи. 21 декабря 1919 г. Семи-
палатинский областной Совет Алаш-Орда, возглавляемый А.Н. Букейхановым, со-
общает о переходе на сторону советской власти. И хотя неоднократно были
приняты решения о применении амнистии в отношении казахов, боровшихся про-
тив советской власти (в 1919 и 1920 гг.), советская власть не простила А.Н. Бу-
кейханову нежелание принять диктатуру пролетариата и попытку создать
собственную государственность. В 1922 г. А.Н.Букейханов был выслан в Москву.
Трижды он был подвергнут аресту по стандартному тогда обвинению в контр-
революционной деятельности (в 1922, 1926 и 1937 гг.), десять лет (с 1927 по 1937
гг.) находился под домашним арестом. В августе 1937 г. он был заключен в Бу-
тырскую тюрьму и 27 сентября, расстрелян. Но слова А.Н. Букейханова о том,
что «силою штыков легко захватить власть, но погубить дух народа, отнять у
него идею, которой он живет, оказалось невозможным» , вновь оказа-
лись пророческими.
В российских архивах, в дореволюционной периодике Российского государства на-
ходится огромный пласт материалов, фрагменты из которого позволяют гово-
рить о глубине и широте научных, общественно-политических и других интересов
и связей Алихана Нурмухамедовича Букейханова, в том числе, с Каркаралинском. Их
необходимо изучать и активно задействовать исследователям.
1. Цит. по: Ибраев СИ. Переселенческая политика царизма и изменение демогра-
фической ситуации в Северном Казахстане (конец XIX - начало XX века) // Вест-
ник науки Акмолинского аграрного университета. Акмола, 1996. №7. С. 98
2. Букейханов А.Н., Седельников А.Н., Чадов С.Д. Исторические судьбы Киргизского
края и культурные его успехи // Россия. Полное географическое описание нашего
Отечества. Настольная и дорожная книга под редакцией В.П. Семенова. Том XVIII.
Киргизский край. 1903.
3. Киргизская степная газета.  1898 г., 15 февраля
4. Букейханов А. Киргизы // Букейханов А. Избранное. - Алматы: Казак энциклопе-
диясы, 1995. – С. 66-77
5. Попов Ю.Г. Алихан Букейханов – возвращение имени. «Индустриальная Кара-
ганда», 1992, 2 октября
6. Семипалатинские областные ведомости, 1906, № № 13, 16, 17, 19.
7. Семипалатинские областные ведомости, 1906, № 23 (10 июня).
8. Букейханов А.Н. Выборы в Степном крае//К десятилетию I Государственной
Думы, Петроград, 1916, С.43-50.
9. Голос степи, Омск, 1907, 13 января
10. Алаш Орда. Сборник документов / сост. Н. Мартыненко. Алматы, 1992.
С. 20
11.  ЦГА РК. Ф. 17. On. 1. Д. 21. Л. 1-2
12.  ГАРФ. Ф. 1701. On. 1. Д. 6в. Л. 5
13.  Цит.: Аманжолова Д. Казахский автономизм и Россия. М., 1994. С. 189; Россия
и Центральная Азия. 1905-1925 гг.: сборник документов / авт.-сост. ДА. Амажо-
лова. Караганды, 2005. С. 64
14.  Сибирская речь. 1919. 19 февраля
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
31

Сарыарқа Қазақстандағы ежелгі тау-кен өнеркәсібі мен металлургияның аса ірі
орталықтарының бірі саналады.
Жезқазғанның, Балқаш маңының және қазіргі Қарқаралы, Баянауыл өңірінің үлкен
көлемдегі ежелгі кен орындары туралы деректер П.С.Палластың, Н.П.Рычковтың,
И.П.Шангиннің, Г.Д.Романовскийдің және т. б. еңбектерінде кездеседі. 20-ғасырда
Орталық Қазақстанды геологиялық және археологиялық тұрғыдан жоспарлы да,
жүйелі зерттеу басталды. Осы ғасырдың 30-жылдары Қ.И.Сәтпаев, М.Т.Русаков,
И.С.Яговкин, т.б. бастаған геолог ғалымдар тобы Жезқазған-Ұлытау, Балқаш
маңы өлкелеріндегі көне кен шығару орындарын зерттеді . Ал 1950-ж. орта-
сында Қ.И.Сәтпаевтың ұсынысымен Н.В.Валукинский Жезқазған маңындағы ескі
кен орындарын және Милықұдық қонысын қазды. . 1946-ж. бастап Ә.Х.Марғұлан
мен оның әріптестерінің ғылыми ізденістері барысында Сарыарқаның көптеген
көне жәдігерлері ашылды, оның арасында қола дәуірінің кен қазған орындары мен
қоныстар бар. .
Төменде осы зерттеулер жүрген өлкелердегі, атап айтқанда батыста
Жезқазған, Атасудан бастап, Солтүстік Балқаш, Қарқаралы өңірлеріне дейінгі
алқаптардағы кейбір маңызды кен орындарына шолу беріледі. Ал егер Орталық
Қазақстанның көне кен орындарының жалпы зерттелу деңгейін сөз етер болсақ,
бұл ізденістердің әлі де болса жеткіліксіз көлемде қалып отырғанын айту керек.
Аталып отырған өлкелердегі кен орындары көбіне барлау жұмыстарының бары-
сында, қысқаша сипаттамалар мен жазбалар түрінде қарастырылды, кең
көлемдегі тиянақты зерттеулер, үлкен қазбалар жасалынбады. Оның үстіне
Сарыарқаның кең байтақ аумағында әлі де барлаулармен қамтылмаған ќаншама
өлкелер бар. Шын мәнісінде Орталық Ќазақстанның көне кен орындарын осы күнгі
талапќа сай бағдарлау мен зерттеу жұмыстары әлі алдымызда деуге болады. Кен
балқыту технологиясының кейбір мәсеселелері тек Атасу-1, Милыќұдық
қонысының материалдары негізінде ғана беріліп отыр. 
Шығыс Сарыарқаның көне кеніштері.
Қолда бар деректер бойынша, Шығыс Сарыарќаның ежелгі кен орындары
батысында Атасу кенді ауданынан басталып, шығысында Қарағайлыға дейінгі
аралықты алып жатқан ұзындығы 400 шақырым, ені 150 -200 шақырым жерді
қамтиды.
Сарыарқаныѕң ежелгі кен орындары минералдардың құрамы жағынан үш түрге
бөлінеді: тұтас, тарамды-сеппелі және тотыққан кендер. Әсіресе, тотыққан мыс
кендері барлыќ алќапты қамтиды, ол кейбір жерлерде 60 м тереңдікке дейін же-
теді.
Осы тотыққан мыс кентасының таралған телімдерінен ежелгі заманныңмыс,
қорғасын, мырыш сияқты кендерін қазған шұңқырлар көптеп кездеседі. Оның
ішінде Атасу кенді ауданынан Сарыбұлақ, Кенқазған, Босаға, Өгізтау кен орындары
ашылды.Өспен тектоникалық зонасына қарайтын - мыс-қорғасын өндірген
Бесшоқы кен орыны, Алмалы тобынан Ольгинск-Алмалы, Алмалы-Ақбиік, Жаман
қойтас, Сарыадыр, Сырғанақ, Қараоба мыс кен орындары, сонымен қатар мыс-
барит аралас Қайрақты, мыс-қалайы-мырыш аралас Кыздыадыр кен орындары
белгілі .
Спасск кенді алқабына Спасск тобының орындары (ең алдымен Спасск және Вос-
кресенск мыс орындары), осы маңдағы Жетімшоқы және Алтынсу өзені бойындағы
Алтынтөбе кен орындары, т.б. ќарайды. 
Өспен зонасы.
Өспен мыс кен орны Нілді стансасының маңындағы аласа шоқылы алқапта
орналасқан. Құмайттар мен сланец қабаттарына тын келетін кен орнының кен-
дері тарамды  түрде,  яғни  топырақ  қыртысына  қуалай кездеседі. Тотыққан
мыс кені негізінен малахиттен, азуриттен және таза саф мыс кентасынан тұрады.
Геологтар И.С.Яговкиннің және Ф.В.Чухровтың мәліметтері бойынша, тотыққан
мыс кені 30 м тереңдікке дейін жетеді, ол кенде мыстың көлемі 16% . Мұнда бар-
лау барысында бірнеше көне кен алған орындар бар екені анықталған. Толықтау
зерттеулер жүргізілген жоқ.

Спасск заводы маңындағы кен орындары.
Спасск мыс зауытының орны Қарағанды қаласынан оңтүстікке қарай 42
шақырым жерде, Соқыр өзенінің саласы Көкөзек өзенінің бойындағы Ақбұйрат
алқабында орналасқан. Осы зауыттан қашық емес жерде мыс алған 2 ескі кен
орыны бар, бірі Спасск, екіншісі Воскресенский. Екеуі ұзақ уақыт Спасск мыс за-
уытын мыс кенімен қамтамасыз етіп тұрған, олар тек Успен кен орны
ашылғаннан кейін ғана жабылды. Спасск мыс зауытында 1861 жылдан 1917 жылға
дейін 2417617 пұт таза мыс қорытылған. Спасск кен орны Спасск зауытынан 1,5
шақырым шығысқа қарай, төбенің баурайында жатыр. Воскресенск кен орыны
Спасск заводынан 6 шақырым солтүстік-шығысқа қарай орналасқан. Мыс кені пор-
фирлі тас жыныстарының арасынан жасыл және көкшіл түс түрінде кездеседі.
Бір кездерде терең қазылған карьерлер қазір құлаған. Осы кеніш 1858-1875 жыл-
дар арасында Спасск заводына 26587 пұт мыс кеніш берген, кеңдегі мыс 13,6% бо-
лады. Спасск зауытының маңында ара-қашықтығы 1,5-6 шаќырым аралығында
көптеген ежелгі кен орындарының үлкен үйінділерімен анық байқалатын іздері бар.
Соның бірі, Сораш және Байдаулет ежелгі кен орындары. Жетімшоқы ежелгі кен
орны Спасск зауытынан солтүстік-солтүстік-батысқа ќарай 17 км-де,
Ќарағандыдан оңтүстік-батысқа қарай 30 км-де орналасќан.
Бесшоқы кен орны.
Бесшоқы кен орны Шет ауданындағы Кеншоқы ауылынан оңтүстік-ба-
тысќа ќарай 12 км қашықтықта, Кеншоқы сайында жатыр. Ежелгі кен орнының
айналасын Бесшоқы таулар жүйесі алып жатыр. Бесшоқы кен орнына солтүстік
жағынан Алмалы ежелгі кен тобы жалғасады, одан әрі Сарыоба, әріректе Алабұға
кен орны бар. Бесшоқы кен орнынан шығысқа қарай Кїздіадыр және Қараоба мыс кен
орындары орналасќан.
Бесшоқыдағы тотыққан мыс минералдарынан гипергендік түрлер-азурит, вад,
малахит кездеседі, оның ішінде малахит және церуссит басым. Мұндағы рудалы
желінің ұзындығы 220 м.
Алмалы мыс кен орындары.
Мыс кенінің Алмалы тобы Шет ауданында, Бесшоқыдан шамамен 20 км
солтүстікке қарай орналасқан. Бұл топқа Ольгинск-Алмалы, Сарыадыр,
Жаманқойтас, Новая жила, Сырғанақ, Қараоба кен орындары кіреді.
Олардың арасында ең шеткісі Ольгинск-Алмалы кенші Сарыоба тауының
етегіне орналасқан, жанынан 4-4,5 км жерден Шерубай өзені өтеді. Кен орнының
тотыққан кен өзегі 500 м созылып жатыр, қалыңдығы 3 м. Осы кен өзегінің бо-
йында 18 ескі кен қазған орындар жатыр, ұзындығы 0,5 км. Ежелгі кен орындары
онша терең емес, көп жағдайларда ішіне қарай құлаған.
Алмалы-Ақбиік солтүстік-батысқа қарай 750-800 м жерде орналасқан. Мыс
кені байқалатын желінің ұзындығы 320, ені 80 м жерді алады. Осы аумақта зерт-
теулер барысында жалпы саны 24 көне кен алған орындар анықталды, бұлардың
ұзындықтары 5-20 м, ендері 1-10 м. Бұл жердің негізгі гипергенді минералдары -
малахит пен азурит. Әсіресе кең тарағаны малахит болып табылады.
Сарыадыр кен орны.
Бұл кен орны Жаманқойтас кенішінен оңтүстік-батысқа қарай 2 км жерде
жатыр. Тотыққан мыс кенінің өзегі 200 ш. м жерді алады. Осы алаңда ұзындығы 70
м шамасындағы біршама аз кенді телімге салынған 8 ежелгі кен қазған орын кез-
деседі. Мұндағы жасыл түс байқалатын құмайттар қабаты 1-ден 10-м барады.
Күздіадыр қорғасын-мыс кени орны.
Күздіадыр кениорны қазан революциясына дейін «Рождественский кеніші»
деген атпен белгілі болған. Бұл кеніш Шет ауданындағы Ақшатау кентінен
солтүстікке қарай 20 км жердегі Күздіадыр сайында орналасқан. Тотыққан мыс
кені 8 өзек болып параллелді түрде орналасады, негізгі минералдары - азурит, куп-
рит, лимотит жјне малахит. Церуссит кең тараған. Осы 8 кенді өзектің бойынан
көне дәуірлерге жататын жалпы саны 49 ашық кен қазған орны табылды.
Көне дәуірде мыс кенін алған Алтынтөбе кеніші Қарағанды облысының
Бұхаржырау ауданына қарасты қазіргі Шешенқара ауылынан оңтүстікке қарай 20
км қашықтықта, Нұраның сол жақ саласы Алтынсу өзенінің бойында орналасқан.
Осы жерден 24 ежелгі кен қазған орындар табылды.
Бұл көне кен орындары өңдіру тәсілі жағынан ашық карьерлер қатарына жатады,
көлемдері ұзынынан 2-33 м, ендері 1-20 м дейін жетеді, ал тереңдіктері 0,2-5 м.
Осы маңайда тереңдігі 2 м, ал кірер аузының аумағы 2x1 м көне шахта табылды.
Қазіргі күнде бұл шахтаның төменгі бөлігі құлап, бітеліп ќалған.
№1 және №2 көне карьерлерден шыққан үйінді арасынан қыштан жасалған
ыдыстардың сынықтары мен тотыққан кентас бөлшектері көптеп кездесті.
Қыштан жасалған ыдыстар сыртқы өрнегі және құрамы жағынан екіге бөлінеді:
Бірінші топтағы ыдыстардың қабырғалары жұқа, тарақты қалыппен
түсірілген, штрихталған тең қабырғалы үш бұрыштар, горизонталь меандрлар

түріндегі өрнектері бар.
Екінші топтағы керамикаєа қабырғалары қалың, сырты өрнексіз қыш ыды-
стар жатады.
Кен қазған карьерлердің қасында ежелгі мыс балқытушылардың қонысы
бар екендігі анықталды. Мұндағы үй орындарының көлемдері шамамен 12-20х10-15
м, тереңдігі 0,4-0,5 м. Үй орындарын белгілейтін шұңқырлардан да қыш
ыдыстардың сынықтары көптеп табылды. Бұл фрагменттер аталмыш каьер-
лерден табылған керамикамен сәйкеседі. Алтынтөбеден табылған қыш ыдыстар
Орталық Қазақстанның орта және соңғы қола дәуірлеріне жататын
қоныстарынан табылған қыш ыдыстарға ұқсас, сондықтан бұл кеніш б. з. д. 2-
мыңжылдықтың аяғы - І-мыңжылдықтың басында жұмыс істеген деп ұйғаруға бо-
лады.
Алтынтөбе кенішінің жанында зерттелген қола дәуірінің қорымынан
табылған қола заттардан қалайының мөлшері көп екендігін байќаймыз. Сарапқа
түскен барлығы 13 бұйымның 10-ы мыс пен қалайының қоспасынан жасалған.
Мұндағы қалайының ара салмағы 10-20% барады. Басқа да кейбір заттар
қалайылы немесе қалайылы-қорғасынды қоладан құйылған.
Қорымнан табылған қола заттардың құрамын Алтынтөбе көне кенішінің
кентасының геохимиялық сараптамаларының деректерімен салыстыра келе
мыстың алтынтөбелік ерекше тобын бөліп шығаруға болады. Осы топтағы
мыстың жекелеген үлгілері сонау Шығыс Европаға дейін тараған сияқты .
Құрамына кеніш, қоныс және қорым кіретін Алтынтөбе кешені Шығыс
Сарыарқаның қола дәуірінің бірегей ескерткіші болып табылады. Қыш ыдыстарға
қарағанда кеніш пен қоныс бір мезгілде өмір сүрген және Алтынтөбе кенішін осы
қоныстың тұрғындары игерген (қазған).
Сарыбұлақ (Илышское) мыс кен орны Қарағанды обылысының Шет
ауданындағы Қызылтау (бұрынғы К.Мыңбаев атындағы совхоз) ауылы маңында,
қола дәуірінің металлургтері мекені - Атасу-1 қонысынан шығысқа қарай 18 км
жерде.
Мыс кенінің карьерлері шығыстан батысқа созылып жатқан аласалау
төбелердің ортасында жатыр, тотыққан мыс кенінің негізгі минералдары -мала-
хит, азурит және хризоколла. Сарыбұлақтан ашық карьерлік әдіспен қазылған бес
ескі кен орны табылды. Соның ішінде №4 карьердің үйіндісіне қазба жұмысы
жүргізілген уақытта 30-35 см тереңдіктен құты тәріздес ыдыстардың 21 фраг-
менті табылды.
Қыш ыдыстардың ауыздары кең, ал орта тұсы бүйірлі болып келеді.
Ыдыстардың кейбір фрагменттері өрнектелген, онда екі қатар жүргізілген кан-
нелюрлер, қиғаш және горизонталды сызықтар жиі кездеседі. Ыдыстардың
көпшілік сынықтары өрнексіз болып келеді. Сарыбұлақ кен орнынан табылған
қыштан жасалған ыдыстардағы өрнектер Атасу-1 қонысынан немесе Атасудан
оңтүстік-батысқа қарай 10 км қашықтыққа орналасқан Мыржық көне қонысынан
табылып отырған ыдыстардың өрнектеріне ұқсас.
Кен орнынан қыш ыдыстармен бірге қойдың сүйектері, екі кесек мыс шлагі,
күлдің қалдықтары табылды. Сарыбұлақ кен орнынан алынған тотыққан мыс кені
құрамы жағынан 3,5% мыстан, 0,8% қорғасыннан және 1,0% мырыштан тұрады.
Осы кен орнының №2 карьерінің жиегін қазған кезде, 40 см тереңдіктен ежелгі
металургтердің тас шапқысы табылса, №3 карьердің жиегінен тас балға та-
былды. Болжам бойынша, Сарыбұлақ кенішімен Атасу-1 қонысы бір мезгілде өмір
сүргенге ұқсайды.
Орталық Қазақстан экспедициясының ізденістері барысында табылған ес-
керткіштер қатарында Босаға көне мыс кеніші бар. Ол Шет ауданындағы Босаға
стансасынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км жерде орналасқан. Бұл жерде  кіші
көлемдегі 18 көне карьер мен 1 шахта тіркелді. Бұл көне орындар бір кішірек төбе
баурайында, солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа созыла орналасады.
Спасск-Успен  зонасының  ең  шеткі  оңтүстік-батыс  ескерткіштеріне
Кенқазған мыс кен орыны жатады. Ол Солтүстік Бетпақдалада, Мұңлы  кіші
көлемдегі 18 көне каръер мен 1 шахта тіркелді. Бұл кґне орындар бір кішірек төбе
баурайында, солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа созыла орналасады.
Спасск-Успен зонасының ең шеткі оѕтүстік-батыс ескерткіштеріне Кенќазған
мыс кен орыны жатады. Ол Солтүстік Бетпаќдалада, Мұңлы тауынан оңтүстік-
шығысќа ќарай 18 км жерде орналасќан. Кеніш аумағында ұзындығы 500 м, ені 100
м, ќазіргі тереңдігі 5-10 м болатын ірі көне карьер бар.
Карьердің шегіндегі кендену іздері басым шаќпаќтасталған және темірленген
ќұмайтты-балшыќты жыныстарда байќалады. Минералдардан бұнда, негізінен,
малахит, куприт, хризоколла, азурит бар.
Кенќазған мыс кенінін үлгілерінен алынған спектралдыќ сараптама нәтижесін пай-
далау барысында осы кенорнынан қанша металл балќытылғанын есептеуге
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
34

мүмкіндік туды. Мұндағы кентастың ќұрамындағы мыс мөлшері 20% шамасында
болған деп есептелді. Егер ежелгі металлургтер мыс кентасынан 20-30% ғана
таза мыс өндіре алған деп болжамдағанның өзінде, көне Кенќазған мыс кенорны
шамамен 30-50 мың тонна мыс берген.
Солтүстік Балхаш маңындағы кен орындар
Солтүстік Балхаш географиялыќ және геологиялыќ жағынан екі облысќа бөлінеді,
олар: Солтүстік-шығыс және Солтүстік-батыс Балхаш
маңы.
Солтүстік-Шығыс Балхаш маңының аумағы Баќанас, Тоќырауын өзендері
мен Балхаш көлі аралығындағы біртұтас ұланғайыр жерді алып жатыр. Бұл
ќатты денудацияланған таулы-шоќылы-жазыќты өлке. Алќаптың ќазіргі бет-
кейлері Балќашќа ќарай тмендейді, тек суайрыќтыќ жерлерде ғана таулы, басќа
тұстарында ұсаќ шоќылы-жазыќты болып келеді. Оңтүстік-батыстан
солтүстік-шығысќа ќарай созыла орналасќан Торетай, Ќалмаќемел, Ќызылтас,
Ќотанемел, Текетас, Саяќ тау тізбелері Баќанас- Тоќырауын суайрығын ќұрайды.
Саяќ кенорындары Солтүстік-батыс Балќаш маңында, Балќаш көлінен
солтүстікке ќарай 45, Балќаш ќаласынан шығысќа ќарай 170-180 км жерде орна-
ласќан. Ќұрамына Молдыбай, Саяќ-1,-5, Тастау, Жамбас рудниктері кіретін кенді
төбелер тобы шамамен 200 ш. км жерді алып жатыр. Бұл -беткейлері тегістеу,
аласалау шоќылыќтар өлкесі. Мұнда өзара параллель екі зона бар - шығыс және
батыс. Оның ішінде шығыс зонада мыс орналасќан, ол мыс-магнетитті телім деп
аталады. Батыс зонада кобальт болғандыќтан, мұны кобальттыќ телім деп
атады. Кентастар скарндыќ ќұрылымдармен және интрузивтік, туф-шөгінді ке-
шенді жыныстармен үзілген өзектер, ұялар, штоктар түрінде орналасады. Кенді
денелердің ќалыңдығы 20 м-ге дейін. Кең таралған гипергендік минералдарға ли-
монит, малахит, хризоколла жатады, аздаған азурит кездеседі.
Саяќтың тотыќќан мысты аймағында жүздеген өґне кен алған орындар та-
былды, мұның денін геологиялыќ барлау партиясы ашты. 1970-ші жылдардың ба-
сында мұнда академик Ә.Х.Марғұлан ізденістер жүргізіп, Саяќ-6 мен Берікќараның
көне карьерлерінен тотыќќан кентастар мен шлактардың үлгілерін жинады. 1980-
ж. осы Саяќ маңының ескі кен орындарын зерделеу маќсатында Орталыќ Ќазаќс-
тан экспедициясының М.Ќ.Ќадырбаев пен С.Ұ.Жауымбаев басќарған арнаулы
тобы ұйымдастырылды. Осының нәтижесінде бір-біріне жаќын орналасќан Саяќ-
6, Молдыбай, Тастау, өзекті Берікќара, Жамбас сияќты көне кен алған орындар
ашылды.
1. Молдыбай кен орыны Саяќ кентінен солтүстік шығысќа ќарай 12 км, ќазіргі
Саяќ-1 карьерінен 200-250 м жерде орын тепкен. Жер бедері аласа төбелі болып ке-
леді. Мұнда солтүстіктен оңтүстікке ќарай созыла бағытталған 13 көне кен
алған орындар табылды. Кен байќалымы онша үлкен емес, ұзындығы 400 м. Осы
жерде түрлі көлемдегі көне орындар орналасќан. Кішілерінің, яғни шағын
шұңќыршалар мен барлау ќазбаларының ұзындығы 3-4 м, ал тереңдігі 0,3-0,4 м
ғана. Орташа кен орындардың ұзындығы 15-28 м, ені 8 м, тереңдігі 0,5-1,2 м.
Ұзындығы 30-60 м, ені 10-20 м, тереңдігі 4 м, үлкен үйінділермен ќоршалып жатќан
кен орындары ірілеріне жатады. Бұл жердегі негізгі тотыќќан минерал малахит,
сиректеу азурит кездеседі.
2.Саяќ-1 көне кен орыны Молдыбай кенішінен 200-250 м-де орналасќан. Бұнда көне
кен алған орындардың бірнеше тобы бар.  Тіркелген көне орындардың өлшемдері:
ұзындыќтары 7-8- ден 80-90 м-ге дейін, ендері 40-50 м, е тереңдіктері 0,5 м шама-
сында. Көптеген карьерлер геологиялыќ барлау IV орларымен тілінген, мұның өзі
көне үйінділердің тереңдігі мен ќабаттарын байќауға мүмкіндік береді.
3. Саяќ-2 кен орыны Саяќ-1 кенішінен батысына ќарай 1,2 км жерде, кішігірім
төбелер ортасында орналасќан. Ќазіргі кезде, бұл жерде үлкен үйінділері бар жаңа
карьер орналасќан. Н.И. Наковниктің және басќа геологтардың деректері бо-
йынша, жаңа заманның жұмыстарына дейін мұнда ұзындығы 1 км жерде батыстан
шығысќа ќарай созыла орналасќан ондаған көне кен алған орындар болған. Кейінгі
зерттеулер бұл жерде жалпы саны 58, ашыќ каръер түрінде бірнеше топтарға
бөлінген көне кен алған орындардың саќталғанын көрсетті. Мәселен, батыс
топта 12 орын саќталған, олардың 1-і басќалардан үлкендеу - ұзындығы 85-90 м,
ені 25-27 м, тереңдігі 2,3 м. Түбінде тереңдігі 0,5 м болатын 2 шұңќыр байќалады.
Бұдан басќа карьерлер мөлшері жағынан бір деңгейлес.
4.Саяќ-3 көне кен алған орыны Саяќ-3 кенішінен 3,5 км солтүстік-батысќа ќарай
орналасќан. Мұнда да ќазір жаңа карьер бар. Кенді зона 250 м ендікпен 1 км
ұзындыќќа созылып жатыр. Тотыќќан мыстың кентастануы азбес пен шыныта-
стыќ (кварциттік) порфирлер түйісуінде байќалады. Кентастану бір-бірінен 200 м
ќашыќтыќта орналасќан 2 параллель зона арќылы байќалады. Мыстанған шы-
нытасты порфирлер зонасында барлығы 23 көне кен алған орындар тіркелді.
Мөлшерлері бойынша олар 3 топќа бөлінеді. Мұның ішіндегі ең үлкен карьер тип-
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
35

тес орындардың ұзындығы 25-55 м, ені 3-12 м, тереңдігі 0,9-1,9 м.
5.Саяќ-5-өзекті ескі мыс кен орны Саяќ-3 кенішінен батысќа ќарай 2,3 км
жерде, төбелер арасында орналасќан. Мұнда  1980-ж. ОЌАЭ зерттеулер
жүргізді. Көне кеніш біршама жаќсы саќталған. Байырғы кен алған орындар бір-бі-
рінен 250 м ќашыќтыќта, кен өзегі оңтүстіктен солтүстікке ќарай созыла орна-
ласќан. Шығыс топта 11 ашыќ түрдегі кен алған орын тіркелді. Мұның ішінде
№1-4 орындар көлемі жағынан біртектес: ұзындыќтары 6-10 м, ендері 3-5 м.
Карьерлердің үйінділері бірімен бірі жалғасып жатыр. № 6, 7, 8, 9 карьерлер орташа
деп есептеледі, ұзындыќтары 15-20 м, ендері 8-10 м. №5 карьер ең ірісі болып са-
налады, мұның ұзындығы 35 м. Айналасында жалпаќтығы 10 м баратын үйінділер
бар. Батыс топта солтүстіктен оңтұстікке ќарай тізбектеле орналасќан 9 ескі
кен алған орын бар. Мұнда, негізінен, ұзындығы 20-40 м, ені 8-12 м болатын ірі карь-
ерлер орналасады. Тереңдіктері 1,2-ден 3 м-ге дейін.
6. Саяќ-5 көне мыс кен орны Саяќ-4 кенішінен оңтүстікке ќарай 2 км жерде,
ұсаќ шоќылы алќапта орналасќан. Мұнда Ә.Х.Марғұлан зерттеу
жүргізді. 
7. Ежелгі Тастау кен орыны Саяќ-2 мен Саяќ-3 кеніштері ортасында орна-
ласќан.  Бұл жерде де жаңа карьер іске ќосылған.  Мұнда  ежелгі
кеншілердің кен алған орындарының оңтүстіктен солтүстікке бағытталған 2
тобы табылды. Бірінші топта шынытастыќ өзекте 3 орын бар. № 1 орынның
пішіні дөңгелек, диаметрі 20 м. Екінші орын ұзынша пішіндес, ұзындығы 26 м, ені 8
м. Үшінші орын бұдан 40 м ќашыќтыќта орналасады. Оның көлемі 11-25 м. Бұл
карьерлердің ќазіргі тереңдігі 1,5 м-ден 3,7 м-ге дейін. Бірінші топтан солтүстікке
ќарай 300 м жерде екінші топќа жататын 2 орын саќталған.
Көлемдері 10-15 және 6-15 м. Түптері саяздау келеді. 
8. Берікќара-өзекті кен орны Саяќ-5 кенішінен оңтүстікке ќарай 2,5 км, Саяќ
кентінен солтүстік-батысќа ќарай 10 км жерде орналасќан. Алќап
аласатөбелі. Мұнда көне мыс кенін алған солтүстіктен тік оңтүстікке
бағытталған карьердің 5 тобы тіркелді. Негізгі орындар үлкен үйінділері бар
карьерлер түрінде. Көлемдері: ұзындыќтары 5-15 м, ендері 3-10 м. Кейде ұзындығы
60-80 м болатын ірі карьерлер де кездеседі. Берікќарада жалпы саны
36 ескі кен алған орындар бар.
9.Саяќ топтарының ең оѕтүстігінде Жамбас көне кен алған орындары бар.
Бұл Берікќара-өзекті орнынан оңтүстікке ќарай 6,5 км жерде орналасќан.
10. Саяќтан онша ќашыќ емес жерде кендері екінші шынытастыќтармен
(кварциттермен) түзілген мысты-колчеданды Тесіктас кен орны барланды. Оның
көне кен алған орындары Тесіктас тауынан солтүстік-батысќа ќарай 6 км жерде
орналасќан.  Мұндағы  21  кен  алу орындары  батыстан  шығысќа бағытталған.
Ара ќашыќтыќтары шамамен 5-10 м.  Тереңдіктері 0,5 м, ұзындыќтары 30 м-ге
дейін, ендері 5-12 м. Солтүстік-батыс Балќаш маңы алќабы Тоќырауын мен
Жамшы өзендерінің арасын алып жатќан жазыќты ќамтиды. Оңтүстігінде аумаќ
Балќаш көлімен, солтүстігінде Бектауата тауларымен шектеседі. Алыстан ќа-
рауытып Ќоңырат төбелері көрінеді.
1. Ќоңырат мысты кен орны Балќаш ќаласынан 17 км жерде, аласа төбелер
баурайында орналасќан. Кенді телім гранодиорит-порфирлер мен шынытасты
диорит-порфирлер үстінде орналасќан мысты екінші шынытастыќтардың
шоғыры түрінде байќалады. Кенді минералдардың маңызды бөлігі екінші шыныта-
стыќтарда тарамдар түрінде де кездеседі. Тереңдігі 50 м баратын тотыќќан
зонаның үлкен ќоры бар. Мұнда еѕ көп тараған минерал малахит, одан кейінгі
орынды азурит алады. Тотыќќан зонаның жалпы ауданы шамамен 250000 ш. м ау-
маќты алады. Мұны алғаш ашќан М.П.Русаков өз жазбаларында бұл аумаќта бір-
неше ескі кен алған орындар («ќалмаќ шұңќырлары») бар екенін атап өткен .
1979 ж ОЌАЭ-ныѕ С.Ұ.Жауымбаев басќарған тобы Ќоңырат маңындағы Ќара-
бас, Соќыр және Шорабек сияќты байырғы кен алу орындарын зерттеді.
2. Ќарабас кен орыны Ќоңыраттан батыс-солтүстік-батысќа ќарай 23-25, Бал-
хаш көлінен 20 км жерде орналасќан. Кен орны төірегінде баялыш пен жусаннан
басќа   өсімдік   атаулы   жоќ   десе   болғандай. Ќоңыраттан айырмашылығы,
Ќарабастың тотыќќан кендері тұтас емес, жеке шағын
шоғырлар түрінде ќалыптасќан. Мұнда тереңдіктері 1-ден 3 м-ге баратын 6 көне
кен алған орын саќталған.
3. Гүлшат мыс кен орыны Балќаш ќаласынан оңтүстік-батысќа ќарай 50 км ќа-
шыќтыќта. Генетикалыќ топтары бойынша, кен орны мысты-колчеданды не-
месе кен ќұрамында ќорғасын (6-7%) мен мырыш (9% -ке дейін) бар полиметалды
кендер түрінде. Кенді дене паста тәріздес және ұя тәріздес түрлермен ізбесті ќа-
баттарда байќалады. Тотыќќан зонаның тереңдігі 20-25 м. Мыс минералдары-
нан бұл зонада ең бастылары малахит, азурит, хризолла болып табылады.
Тотыќќан кендердің көлемі онша үлкен емес: 400 м ұзындыќта, 200 м жалпаќ-
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
36

тыќта болып келеді. Бұл алаңда ежелгі кен алу орындары батыстан шығысќа
ќарай бағытталған үш топта орналасќан. Көлемдері әртүрлі барлығы 12 карьер
табылды. № 8 карьер ең ірісі болып шыќты. Оның тереңдігі 6,5-7 м. Тотыќќан
кендер охра және малахит түрінде. Кен алған орынның жер ќыртысында тотыќ-
ќан кендер галенит пен халькопирит түріндегі тұтас жатќан сульфиттермен ал-
масќан.
Жалпы алғанда, Успен-Спасск зонасының тотыќќан мысты кендерінің
ќұрамына әркелкілік тән. Алтынтөбе кентасында аширит элементтері кездеседі,
Бесшоќыда ќорғасынның көп араласуымен ерекшеленеді, ал Күздіадыр кендерінде
ќорғасынды-мырыш басым. Кенќазған, Босаға мен Сарыбұлаќ кендерінің спек-
тралды сараптамалары мұнда ќорғасын, мырыш, барий мен темірдің жоғарғы
деңгейде араласќанын көрсетті. Балќаш маңы өлкелерінің кенді көздеріне келетін
болсаќ, мұнда Саяќ кен орны 2 зонамен ерекшеленеді: шығыстағы мысты-мышь-
якты және батыстағы мысты-кобальтты зоналар. Гүлшат кен орны полиме-
талдыќ түрге жатады, мұның кентасында 6-7%, 8-9% мырыш кездеседі.
Айта кететін жәйт, Орталыќ Ќазаќстанның ќоласында, шлактар мен
тотыќќан кентастарында мырыш көп мөлшерде кездеседі (10-12%), ал басќа
аймаќтардың ќоласында ол жоќ. Көне дәуірде тек Саяќ тобынан ғана мышьякты
ќолалар алынған, ал Сарыарќаның басќа өлкелерінде ќоланы мысќа 5-тен 12 % де-
йінгі мөлшерде ќалайы ќоса отырып алған болуы керек. Шлактарға жасалынған
спектралды сараптамалар мен ќоныс, ќорымдардан табылған археологиялыќ
заттарға ќарағанда, серіктес элементтердің (темір, ќорєасын, мырыш) бір бөлігі
шлактарға кетіп отырған. Ќалайыны ежелгі металлургтер жергілікті   кен   орын-
дарынан   алған   деп   болжамдаймыз.   Геологиялыќ  орналасќан. ІПығыс топта
11 ашыќ түрдегі кен алған орын тіркелді. Мұның ішінде №1-4 орындар көлемі
жағынан біртектес: ұзындыќтары 6-10 м, ендері 3-5 м. Карьерлердің үйінділері бі-
рімен бірі жалғасып жатыр. № 6, 7, 8, 9 карьерлер орташа деп есептеледі,
ұзындыќтары 15-20 м, ендері 8-10 м. №5 карьер ең ірісі болып саналады, мұның
ұзындығы 35 м. Айналасында жалпаќтығы 10 м баратын үйінділер бар. Батыс
топта солтүстіктен оңтүстікке ќарай тізбектеле орналасќан 9 ескі кен алған
орын бар. Мұнда, негізінен, ұзындығы 20-40 м, ені 8-12 м болатын ірі карьерлер ор-
наласады. Тереңдіктері 1,2-ден 3 м-ге дейін.
6. Саяќ-5 көне мыс кен орыны Саяќ-4 кенішінен оңтүстікке ќарай 2 км жерде,
ұсаќ шоќылы алќапта орналасќан. Мұнда Ә.Х.Марғұлан зерттеу
жүргізді. 
7. Ежелгі Тастау кен орыны Саяќ-2 мен Саяќ-3 кеніштері ортасында орна-
ласќан.  Бұл жерде де жаңа карьер іске ќосылған.  Мұнда  ежелгі
кеншілердің кен алған орындарының оңтүстіктен солтүстікке бағытталған 2
тобы табылды. Бірінші топта шынытастыќ өзекте 3 орын бар. № 1 орынның
пішіні дөңгелек, диаметрі 20 м. Екінші орын ұзынша пішіндес, ұзындығы 26 м, ені 8
м. Үшінші орын бұдан 40 м ќашыќтыќта орналасады. Оның көлемі 11-25 м. Бұл
карьерлердің ќазіргі тереңдігі 1,5 м-ден 3,7 м-ге дейін. Бірінші топтан солтүстікке
ќарай 300 м жерде екінші топќа жататын 2 орын саќталған.
Көлемдері 10-15 және 6-15 м. Түптері саяздау келеді.
8. Берікќара-өзекті кен орны Саяќ-5 кенішінен оңтүстікке ќарай 2,5 км, Саяќ
кентінен солтүстік-батысќа ќарай 10 км жерде орналасќан. Алќап
аласатөбелі. Мұнда көне мыс кенін алған солтүстіктен тік оңтүстікке
бағытталған карьердің 5 тобы тіркелді. Негізгі орындар үлкен үйінділері бар
карьерлер түрінде. Көлемдері: ұзындыќтары 5-15 м, ендері 3-10 м. Кейде ұзындығы
60-80 м болатын ірі карьерлер де кездеседі. Берікќарада жалпы саны
36 ескі кен алған орындар бар.
9. Саяќ топтарының ең отүстігінде Жамбас көне кен алған орындары бар.
Бұл Берікќара-өзекті орнынан оңтүстікке ќарай 6,5 км жерде орналасќан.
10. Саяќтан онша ќашыќ емес жерде кендері екінші шынытастыќтармен
(кварциттермен) түзілген мысты-колчеданды Тесіктас кен орны барланды. Оның
көне кен алған орындары Тесіктас тауынан солтүстік-батысќа ќарай 6 км жерде
орналасќан. Мұндағы 21  кен алу орындары  батыстан шығысќа бағытталған.
Ара ќашыќтыќтары шамамен  5-10 м.  Тереңдіктері 0,5  м, ұзындыќтары 30 м-ге
дейін, ендері 5-12 м. Солтүстік-батыс Балќаш маңы алќабы Тоќырауын мен
Жамшы өзендерінің арасын алып жатќан жазыќты ќамтиды. Оѕтүстігінде аумаќ
Балќаш көлімен, солтүстігінде Бектауата тауларымен шектеседі. Алыстан ќа-
рауытып Ќоңырат төбелері көрінеді.
1. Ќоңырат мысты кенорны Балќаш ќаласынан 17 км жерде, аласа төбелер
баурайында орналасќан. Кенді телім гранодиорит-порфирлер мен шынытасты
диорит-порфирлер үстінде орналасќан мысты екінші шынытастыќтардың
шоғыры түрінде байќалады. Кенді минералдардың маңызды бөлігі екінші шыныта-
стыќтарда тарамдар түрінде де кездеседі. Тереңдігі 50 м баратын  тотыќќан
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
37

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
38
зонаның үлкен ќоры бар. Мұнда ең көп тараған минерал малахит, одан кейінгі
орынды азурит алады. Тотыќќан зонаның жалпы ауданы шамамен 250000 ш. м ау-
маќты алады. Мұны алғаш ашќан М.П.Русаков өз жазбаларында бұл аумаќта бір-
неше ескі кен алган орындар («ќалмаќ шұңќырлары») бар екенін  атап өткен .
1979 ж ОЌАЭ-ныѕ С.Ұ.Жауымбаев басќарған тобы Ќоңырат маңындағы Ќа-
рабас, Соќыр және Шорабек сияќты байырғы кен алу орындарын зерттеді.  
2. Ќарабас кен орыны Ќоңыраттан батыс-солтүстік-батысќа ќарай 23-
25, Балхаш көлінен 20 км жерде орналасќан. Кен орны төңірегінде баялыш пен жу-
саннан   басќа   өсімдік   атаулы   жоќ   десе   болғандай.   Ќоңыраттан
айырмашылығы, Ќарабастың тотыќќан кендері тұтас емес, жеке шағын
шоғырлар түрінде ќалыптасќан. Мұнда тереңдіктері 1 -ден 3 м-ге баратын 6 көне
кен алған орын саќталған. 
3. Гүлшат мыс кен орыны Балќаш ќаласынан оңтүстік-батысќа ќарай 50
км ќашыќтыќта. Генетикалыќ топтары бойынша, кен орны мысты-колчеданды
немесе кен ќұрамында ќорғасын (6-7%) мен мырыш (9% -ке дейін) бар полиметалды
кендер түрінде. Кенді дене паста тәріздес және ұя тәріздес түрлермен ізбесті ќа-
баттарда байќалады. Тотыќќан зонаның тереңдігі 20-25 м. Мыс минералдарынан
бұл зонада ең бастылары малахит, азурит, хризолла болып табылады. Тотыќќан
кендердің көлемі онша үлкен емес: 400 м ұзындыќта, 200 м жалпаќтыќта болып ке-
леді. Бұл алаңда ежелгі кен алу
орындары батыстан шығысќа ќарай бағытталған үш топта орналасќан.
Көлемдеріәртүрлі барлығы 12 карьер табылды. № 8 карьер ең ірісі болып шыќты.
Оның тереңдігі 6,5-7 м. Тотыќќан кендер охра және малахит түрінде. Кен алған
орынның жер ќыртысында тотыќќан кендер галенит пен халькопирит тїріндегі
тұтас жатќан сульфиттермен алмасќан. 
Жалпы алғанда, Успен-Спасск зонасының тотыќќан мысты кендерінің
ќұрамына әркелкілік тән. Алтынтөбе кентасында аширит элементтері кездеседі,
ол  Бесшоќыда  ќорғасынның көп  араласуымен  ерекшеленеді, ал Күздіадыр кенде-
рінде ќорғасынды-мырыш басым. Кенказған, Босаға мен Сарыбұлаќ кендерінің спек-
тралды сараптамалары мұнда ќорғасын, мырыш, барий мен темірдің жоғарєы
деңгейде араласќанын көрсетті.      Балќаш маңы өлкелерінің кенді көздеріне ке-
летін болсаќ, мұнда 25 Саяќ кен орны 2 зонамен ерекшеленеді: шығыстағы мысты-
мышьякты және батыстағы мысты-кобальтты зоналар. Гүлшат кен орны
полиметалдыќ түрге жатады, мұның кентасында 6-7%, 8-9% мырыш кездеседі.
Айта кететін жәйт, Орталыќ Ќазаќстанның ќоласында, шлактар мен то-
тыќќан кентастарында мырыш көп мөлшерде кездеседі (10-12%), ал басќа
аймаќтардың ќоласында ол жоќ. Көне дәуірде тек Саяќ тобынан ғана мышьякты
ќолалар алынған, ал Сарыарќаның басќа өлкелерінде ќоланы мысќа 5-тен 12 % та
(дейінгі мөлшерде ќалайы ќоса отырып алған болуы керек. Шлактарға жасалынған
спектралды сараптамалар мен ќоныс, ќорымдардан табылған археологиялыќ
заттарға ќарағанда, серіктес элементтердің (темір, ќорғасын, мырыш) бір бөлігі
шлактарға кетіп отырған. Ќалайыны ежелгі металлургтер) жергілікті кен орын-
дарынан алған деп болжамдаймыз. Геологиялык әдебиеттерге сүйенсек, касси-
терит кентастары шашыранды түрде Атасу мен Ұлытау тауларынан кездеседі
(Жилинский С.Б. 1959. 210-бет). 
Жезќазған
Жезќазған мыс кен орны Орталыќ Ќазаќстанның батысында Ұлытауды
оңтүстігін алып жатыр. Бұл өңір геологиялыќ жағынан тау жыныстарына бай,
оның ішінде мыс кенінін 90% жердің терең ќабатындағы сульфидті рудаға, ал 10%
жер бетіне жаќын орналасќан тотыќќан мыс рудасына жатады.
Ќ.Сәтпаевтың айтуынша тотыќќан мыс рудасы жердің жоғарғы ќаба-
тынан бастап 60 м. тереңдікке дейін орналасќан. Ондай кен орындарына
Жезќазған маңындағы Златоуст және Никольск кен орындары жатады, бұл кен
орындарының төменгі ќабаты өте бай сульфидтік және тотыќќан мыс рудасы-
мен араласа басталып жоғарылаған сайын тотыќќан малахит, хризоколла
түрінде кездеседі. 
Жезќазған өңірінің жер ќыртысындағы минералдыќ ќұрам алуан түрлі, бұл
жерде таза мыс кені де, таза күміс те, куприт, малахит, азурит және хризоколла
сияќты мыс рудасының тотыќќан ќабаттары да кездеседі. Ежелгі мыс кенін
ќазған орындар өте сирек саќталған, себебі ол кен орындарын орта ғасырда әрі
ќарай жалғастыра ќазып, жаңа заманда үлкен өндіріс орындарына айналдырған.
Дегенмен Жезќазғанның маындағы саќталған ежелгі кен орындарына мыналар жа-
тады: «Петро», «Покра», Златоуст», «Раймунд», «Спасский», «Никольский»,
«Кресто-Восток», «Кресто-Центр», «Кресто-Запад», «Кресто-Юг» .
Бұл кен орындарын ХІХ-ғасырдың екінші жартысында орыс купеці Ушаков
өз меншігіне сатып алып жергілікті атауларын түгелдей өзгертіп жіберген.
Аталған кен орындарының тотыќќан мыс кеніне байы «Кресто» кен орны,

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
39
ол ХХ-ғасырдың ортасында Н.Валукинский мен Ә.Марғұлан ќазба жұмысын
жүргізген көп ќабатты металлургтер ќонысы Милыќұдыќтың ќасында.
Мыс кен орны ќоныс маңындағы төбенің төрт жағынан да табылады, сон-
дыќтан оларды «Кресто-шығыс», «Орта-кресто», «Кресто-батыс» және «Кре-
сто-оңтүстік» деп шартты түрде атайды. Тотыќќан мыс рудасы 8 метрден 25
метр тереңдікке дейін кездеседі .
Кен орнын Н.В.Валукинский зерттеп, Оңтүстік-Крестодан бірнеше ежелгі
замандағы ашыќ карьерлерді тапты, оның ішінде № 1 шұңќырдың ұзындығы 12
м., ені 6 м., ал тереңдігі 2 м., екінші карьердің ұзындығы 30 м., ені 10-12 м., тереңдігі
3-4 м., үшінші карьердің ұзындығы 6 м., тереңдігі 1,5 м. .
«Кресто-шығыс» карьерінен ұзындығы 229 м., ені 38,1 м. бір кен орны та-
былды. Ќ.Сатпаевтың айтуынша Жезќазғанның маңындағы ең үлкен ашыќ
карьердің ұзындығы 750 м., ені 50 м., ал тереңдігі 6-8 м. жетеді.
Рудалы Покро ауданы ортада орналасќан, кен орны шағын жотаның бауы-
райында жатыр. Ашыќ карьердің ұзындығы 600 м., тотыќќан мыс кені ќұрамы
жағынан өте бай 15-30 % ќұрайды. 
«Покро» мыс кен орнына батыс жағынан «Петро» мыс кен орны жалғасып
жатыр. Н.Валукинскийдің зерттеуінше бұл жерден бірнеше карьерлермен көлбей
ќазылған штольнилерді кездестіреді, № 1 карьердің ұзындығы 16-18 м., ені 8-10
м., тереңдігі 1,5-2 м., № 2 карьердің ұзындығы 60 м., ені 7 м., тереңдігі 1-4 м.
«Покро» руднигінен 4 км. солтүстікке ќарай Златоуст мыс кен орны
жатыр. Бұл кен орнының ашыќ карьерлері тотыќќан мыс рудасының жер бетіне
шығып жатуына ќарай ќатар-ќатар тізбектеліп келеді, кейбір карьерлердің
тереңдігі 5 м. .
«Покро» кен орнынан шығысќа ќарай 3,5 км. ќашыќта «Анненков» ежелгі
кен орны орналасса, осы кен орнынан 1,5 км. шығысќа ќарай «Никольск» руднигі,
«Анненков» руднигінің солтүстігінде 2 км. ќашыќтыќта «Раймунд» руднигі, осы
маңайда 1929 жылы геолог И.С.Яговкин зерттеген Спасск, Карпинск және Коро-
левск мыс кен орындары бар. Оның айтуынша бұл кен орындарының барлығы да
шығыстан батысќа ќарай созылып жатќан ежелгі кен орындарының негізінде
ашылған, кейбіреулерінің ұзындығы 30,5 м., тереңдігі 9 м. дейін жетеді. .
Осы өңірді 50-жылдары зерттеген Ә.Марғұлан Спасск руднигіндегі ежелгі
кен орындарының тереңдігі 4 м., Карпинск руднигінде ұзындығы 25, ені 12 м,
тереңдігі 2 м, ал Анненков кен орнынан тереңдігі 7 м. ашыќ карьерлердің кездесе-
тіндігін жазған . 
Жезќазған маңындағы кен орындары тек ашыќ карьерлік әдіспен ғана емес,
көлбей ќазылған штольни түрінде де кездеседі. Мысалы, Н.Валукинский «Петро»
кен орнынан көлемі 10-12 кв.м. жерді алатын, ортасына екі тас бағана
ќалдырылған штольниді, ал «Петро-Центр» руднигінен тереңдігі 5 м. көлемі 30
кв.м. жерді алып жатќан, бірнеше бағанамен бекітілген штольни туралы жазады.
.
Жезќазғанның солтүстігіндегі Жыланды тауының етегіндегі кен орында-
рына Ќарашошаќ, Айрамбай және Ќыпшаќбайды жатќызамыз. Ќыпшаќбай ежелгі
кен орны Жыланды өзенінің солтүстігінде Ќарашошаќ кен орнынан оңтүстік-ба-
тысќа ќарай 2,5 км. ќашыќтыќта жатыр. Геологтар ќатарласа орналасќан төрт
ежелгі кен орнын кездестірді, тереңдіктері 1-1,5 м. Айрамбай кен орны Жыланды
өзенінің оңтүстігінде, тау етегінде бұл жерден ежелгі кен орны аныќталды. Ќа-
рашошаќ кен орны Ќыпшаќбайды ќасында, тотыќќан тау жыныстары - малахит
және азурит жер бетінде көрініп жатыр. Жезќазғаннан солтүстік-шығысќа ќарай
75 км. жерде Керегетас ескі кен орны табылды, аралары 15-18 м. ќашыќта орна-
ласќан ұзындығы 10 м. екі ежелгі кен орны кездеседі. .
Жезќазған маңындағы ірі ќоныстарға Милыќұдыќ, Айнакөл, Сарќұдыќ және
Златоуст жатады. Сонымен ќатар тау кен өнеркәсібі іздері саќталған, руданы
ќорытќан және өңдеген еңбек ќұралдары саќталған қоныстарға Тасќұдыќ, Аќши
мекендерін жатќызамыз. Милыќұдыќ ќонысы ќола дәуірінен бастап ортағасырға
дейін өмір сүрген, ќазаќтар оны кейде елу ќұдыќ деп те атайды. Бұл ќоныс ќазіргі
Жезќазған мыс балќыту   комбинатының территориясында жатыр, ќоныстың
ұзындығы батыстан шығысќа ќарай 800 м., ені 600 м., жалпы көлемі 10 га.
Ќонысты 1949 жылы Н.Валукинский бастап ќазып, кейіннен Ә.Марғұлан
жалғастырды. Ә.Марғұланның айтуынша ќоныс үш мәдени ќабаттан тұрады,
төменгі мәдени ќабаттар ќола дәуіріне жатса, жоғарғы ќабат орта ғасырдың за-
ттарын береді. .
Төменгі мәдени ќабатта төрт үйдің орны табылды, № 1 - үйдің көлемі 9x7
м, ең кіші № 3 үй 5x6 көлемді алып жатыр. Бұл мәдени ќабаттан ежелгі метал-
лургтер пайдаланған екі түрлі пеш табылды. Ќонысты ќазған Н.Валукинский
атап көрсеткендей пештің бірінші түрі мыс рудасын өртеп, бойындағы улы за-

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
40
ттарды кетіру үшін жасалған болса, екінші пеште ағаш көмір даярлағанға
ұќсайды. .
Балќытќан руданы ќоныстың ішінде ұсаќтап арнайы ќазылған
шұңќырларда саќтаған. Ќоныстан руданың ұсаќталған ќалдыќтары саќталған
шұңќырлар және оның жан-жағында тастан жасалған келісап, тас балғалардың
ќалдыќтары табылды. Милыќұдыќ ќонысынан 15 мыс ќорытатын пеш табылды.
Пештерді диаметрі 2 м., тереңдігі 1-1,2 м., ќабырғалары таспен өрілген, жоғарғы
жағынан түтін шығатын орын ќалдырылған. Кейбір пештердің ішкі ќабырғасын
саз балшыќпен сылаған, саз балшыќты адамның бес саусағының ізі ќалған
жағдайлар кездеседі. Жезќазғандағы Милыќұдыќ ќонысынан табылған пештерге
ќарай Н.Валукинский, бірінші ќатардағы пештер ағаш көмірін даярлауға,
пештердің екінші түрі ұсаќталған руданы балќытуға, ал үшінші пеш балќытылған
руданың шлактан бөліп алған бөлігін, ќыштан жасалған тигелдерде ќайта бал-
ќытып таза мыс алуға арналғандығын атап өтеді. .
Милыќұдыќ ќонысын ќазу барысында көптеген тигелдің сыныќтары та-
былды, ќазылған бір пештің жоғарғы ернегінде тигель ќоятын орын және жаны-
нан кґлемі 300 мм., биіктігі 350 мм., ал ќабырєасыныѕ ќалыѕдыєы 35 мм. гигелдің
сынығы шыќты. Тигелдер жергілікті саз балшыќтан жасалған, әуелі гигелдің фор-
масын жасап, дымќыл күйінде сыртын тас утюгпен тегістеген. Орталыќ
Ќазаќстанның ќоныстарынан бір жағы тегістелген (жылтыратылған) тас тегі-
стегіштер (утюг) көптеп кездеседі. Милыќұдыќтың мәдени ќабатынан ќыш
ыдыстардың сыныќтарымен ќатар тас ќайлалар, балғалар, келсаптар, келшер,
тегістейтін, немесе їнтататын тастар, тастан жјне ќыштан жасаєан ќоланы
ќұятын ќалыптар, тигелдер, ќоладан жасалған еңбек ќұралдары, малдардың
сүйектері көптеп кездеседі.
Айнакөл ќонысы ќазіргі Жезќазған ќаласының шетінде Кресто-Центр кен
орнынан 5 км. солтүстікте жатыр. Металлургтер ќонысы Кеңгір өзенінің
сағасында орналасќан жан-жағынан аласа төбелермен ќоршалған.
Ќоныстың көлемі 2 га, ќазба жұмысы кезінде екі мәдени ќабаттан тұратындығы
аныќталды, жоғарғы мәдени ќабат ќола дәуіріне келсе, төменгі ќабаттан неолит
және энеолит дәуірлерінің еңбек ќұралдары табылды. Жоғарғы мәдени ќабаттан
ежелгі кеншілердің еңбек ќұралдары көптеп кездеседі, оның ішінде тастан
жасалған ќайлалар, сыналар, келілер, келсаптар, балғалар т.б. Үйлердің арала-
рында диаметрі 2-2,5 м., тереңдігі 0,5-0,8 м шұңќырлар кездеседі, олардың жан-
жаңында шлак үйіндісі, тигелді сыныќтары, мыстың түйірлері жатыр.
Тотыќќан мыс рудасымен шлакќа химиялыќ анализ жасатќа Н.Валукинский
руданың ќұрамы 13,2 % мыстан, ал шлак 4,43 % мыста тұратындығын аныќ-
тайды. (Валукинский Н.В. инв. № 177. 15-16 бет).
Сарќұдыќ ќонысы Кеңгір өзенінің бойында Жезќазғаннан оңтүстік батысќа ќарай
15 км. жерде орналасќан. Ќоныс 18 үйдің орнына тұрады, уаќытында екі үйдің ғана
орны ќазылды, біріншісі 6x8 м., екіншісі 6x12 м мәдени ќабаты 1,3 м. Үйлердің
ќабырғалары екі ќатар ќаланған ќалаќшаларынан тұрады, үйлер мен өзеннің ара-
сында руданы ұнтаќтаған, балќытќан орындар күлтөбеге айналған.
1. Русаков М.П., Ваганов М.П., Яговкин И.С., Успенский-Спасский район в северо-
восточном Казхахстане и его минеральные ресурсы. М.-Л, 1933, вып.236
2. Сатбаев К.И. Доисторические памятники в Джезказганском районе Караган-
динского бассейна. /Нородное хозяйства Казахстана. А., 1941. Сатпаев К.И. гео-
логия и металлогения. В кн. «Большой Джезказган». А., 1961. 70 бет
3. Ә.Х. Марғұлан Горное дело в центральном Казахстане в древние и средние века.
/Поиски и раскопки в Казахстане. А., 1972. Маргулан А.Х. Бегазы-дандыбаевская
культура Центрального Казахстана. А., 1979.
4. Жауымбаев С.У. Древние медные рудники Центрального Казахстана. /Бронзо-
вый век. Урало-Иртышского междуречья. Челябинск, 1984. Жауымбаев С.У. Из ис-
тории медоплавильного производства Центрального Казахстана в эпоху бронзы.
/Вестник КарГУ, 1996, № 2 Жауымбаев С.У. Горное дело и металургия бронзового
века Сарыарки. Караганда, 2001. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К. Культура древ-
них скотоводов и металлургов Сарыарки. А., 1992.
5. Яговкин И.С. Геологические исследования Успенского района. Яговкин И.С., Ни-
китин П.И. Джезказганское медное месторождение Казахской АССР. М.-Л.,1934.
6. Валукинский Н.В. Древние производства меди в районе Джезказгана. / Известия
АН КазССР, Алматы, 1948, вып.2. Валукинский Н.В. Архив Н.В.Валукинского хра-
нящийся в институте археологии им.А.Х.Маргулана. Инв. № 170-177. 5 бет.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
41
ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыла-
рын ойландырған мәселелер; елдің елді-
гін, ұлттың бірлігін, жердің
тұтастығын сақтау, халқын
өркениетті елдердің қатарына қосу, ол
үшін елін қалың ұйқыдан оятып - оқу,
өнер-білім, іскерлік жолына салу, ең ба-
стысы дербес мемлекеттігін құру еді.
Бұл тіпті бүгін де күн тәртібінен түсе
қойған жоқ. Осы орайда, кезінде
тәуелсіздігіміз үшін күрескен,
сондықтан да кеңестік тоталитарлық
жүйенің құрбаны болып, қуғынына
ұшыраған, саяси жүйе есімдерін кейінгі
ұрпақ санасынан біржола ығыстыруға
күш салған тұлғалардың тарихымызға
қайта оралуы аса қажет.
Сондай ірі саяси қайраткер, халқына
қалтықсыз қызмет еткен, елінің
тәуелсіздігі жолында күрес майданына
шыққан «Алаш» қозғалысының
көшбастарларының бірі, көрнекті мем-
лекет және қоғам қайраткері, әрі
ғалым, ұстаз, белгілі
ағартушыӘлімхан Әбеуұлы Ермеков
(1891-1970). Ә.Ермеков тәрізді
тұлғаның өмірі мен қызметіне дұрыс
баға беру, тарихымыз үшін ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани
және саяси тұрғыдан тәрбиелеу үшін аса қажет. 
Бұған қосымша - осы уақытқа дейінгі жазылған отандық тарихымызда жеке
тұлғалардың қызметі өз дәрежесінде баяндалды деп айтуға әлі ерте. Ал ХХ
ғасыр басындағы күрделі саяси оқиғаларға белсенді түрде тікелей араласып,
терең із қалдырған Ә.Ермеков сияқты ірі қайраткерлердің қызметі мен қоғамдық-
саяси көзқарасын жан-жақты талдау арқылы, біз тарихымызды одан әрі терең
түсінуге жол ашпақпыз.
Кеңес өкіметінің орнауы барысында большевиктерге қарсылық көрсеткен Алаш
қайраткерлері оларды қазақ қоғамына мүлдем жат әлеуметттік тәжірибені зор-
лап таңушы, қазақ жұртына іріткі салушы, күш ретінде қарады. Бұл идеялық күрес
біртіндеп қарама-қайшылыққа ұласты
Қазақ қайраткерлерінің күрес тарихы негізінен екі кезеңнен тұрады, алғашқысы
- ұлттық-демократиялық бағыттағы Алаш, ал екіншісі– кеңес дәуіріндегі жаңа,
жас буын өкілдері жүргізген істер. Алаштың көрнекті жетекшілері Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқаев, М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов,
Ж.Досмұхамедов, Ә.Ермеков, Ж.Ақбаев, Х.Ғаббасов және тағы басқалар Петер-
бург, Москва, Варшава, Қазан, Омбы, Орынбор мен Том жоғарғы оқу орындары мен
училищелерін бітіріп шыққан, аса білімді адамдар еді. Кеңес дәуіріндегі саяси
тұлғалар Т.Рысқұлов, С.Қожанов, С.Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев, Ы.Мұстамбаев,
Н.Нұрмақов және басқалар, Алаш көсемдерінің 1917 жылы ұлттық сипатта іске

Əлімхан Ермеков зайыбы, 
баласы жəне 
гувернанткасы 1925 жыл
Қанат 
Қанат 
ӨСКЕМБАЕВ 
ӨСКЕМБАЕВ 
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды
мемлекеттік университетінің доценті, 
мемлекеттік университетінің доценті, 
тарих ғылымының кандидаты
тарих ғылымының кандидаты
Арайлым 
Арайлым 
МҰСАҒАЛИЕВА
МҰСАҒАЛИЕВА
тарих ғылымдарының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы 
тарих ғылымдарының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы 
Еуразия ұлттық университетінің профессоры
Еуразия ұлттық университетінің профессоры
Ə. Ермеков жəне ХХ ғ. басындағы
Ə. Ермеков жəне ХХ ғ. басындағы
ұлт зиялылары жайлы
ұлт зиялылары жайлы
деректік мəліметтер
деректік мəліметтер

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
42
асырмақ болған бағдарламаларын олар кеңестік
үлгіде жүзеге асыру жолында күрескен табанды
қоғам және мемлекет қайраткерлері болды.
Мысалы Ә. Ермековке байланысты зерттеудің
деректік негізін Қазақстан Республикасының және
Ресей Федерациясы (Мәскеу, Куйбышев, Омбы,
Том қалаларындағы мемлекеттік облыстық
мұрағаттарынан алынған) мұрағат қорларының
құжаттары мен кітапханаларының сирек кезде-
сетін кітаптар мен қолжазбалар бөлімінде
сақталған материалдар, ғылыми зерттеу
жұмыстарындағы мәліметтер, Ә. Ермековтің
жеке мұрағатынан алынған қолжазбалары мен
балаларының, туыстарының, жерлес–
қызметтестерінің, шәкірттерінің ол туралы
жазған естеліктері құрайды.
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік
мұрағатының (ҚР ОММ) мынадай қорларында:
№494 «Семей Ерлер гимназиясы», №1398 «Семей
облыстық земстволық басқармасы», №1718
«Уақытша ҮкіметтіңСемей облыстық атқару комитеті», №14 «Қырғыз (Қазақ)
өлкесінбасқаратын Уақытша революциялық комитеті», №15 «Семей
облыстықбасқармасы», №17 «Уақытша Үкіметтің Торғай облыстық комиссары»,
№5 «Қырғыз (Қазақ) АКСР-і Орталық Атқару Комитеті, №30 «Қазақ КСР Сов-
наркомы», №251, №81 «Қазақ КСР халық ағарту комиссариаты», №82 «Қазақ
АКСР денсаулық комиссариаты». Бұл көрсетілген қорларда Ә.Ермековтің өскен
ортасына және қоғамдық-саяси қызметінің әр кезеңдеріне қатысты деректік
құжаттар сақталған. Атап айтқанда, бұлар қайраткердің жастық шағы,
қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптаса бастауы, Алашорда үкіметі
құрамындағы сан алуан қызметі, Семейдегі облыстық земстводағы қызметі,
Кеңестік билік тұсындағы және Халық Ағарту саласындағы қызметтерін
айқындайтын құжаттар.
Қазақстан Республикасының Президенті мұрағатының (ҚРПМ) №140 БКП(б)
«Қырғыз АКСР-ң облыстық бюросы», №811 «Қазақстан партия ұйымының тари-
хынан коллекция»; «Естеліктер» деп аталатын қорларында жалпы «Алашордаға»
байланысты азамат соғысы жылдарындағы ұлт зиялыларының қызметін
көрсететін құжаттар мен естеліктер сақталған.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті мұрағатының(ҚР ҰҚКМ)
2-том №06610, 3-том №05194, №78754 істеріндегі Ермековке қатысты
құжаттар бар. Осы құжаттарға байланысты, кезінде профессор К.Нұрпейісов
Ә.Ермековтің 1930-1932 жылдарда алғаш істі болғанда жинақталған
құжаттарды өзінің алғысөзімен қазақ тіліне аударып жариялаған болатын. 
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті Қарағанды
облысының Департаменті мұрағатындағы (ҚР ҰҚК Қарағанды облысының Де-
партаменті) №02251 И. Әлімбеков пен А. Жұмабаевқа байланысты іс бойынша Ер-
мековке қатысты мәселелер кездеседі.
Шығыс Қазақстан облысының Жаңа тарих құжаттары орталығының (алда -
ШҚО ЖТҚО. Семей қаласы) №72 «Семей губерниялық революциялық комитеті»
қорынан Ә. Ермековтің 1919-1920 жж. Семей губревкомындағы қызметін
көрсететін құжаттар табылды. Сонымен бірге, осы архивтің №37 «Семей уездік
земство басқармасы», №48 «Уақытша үкіметтің Семей облысының басқармасы»
қорларынан Ә. Ермеков және Алашорда үкіметінің басқа да қайраткерлерінің 1917-
1919 жылдардағы қызметтері жайында құнды мәліметтер беретін деректер кез-
деседі.
Ә. Ермеков туралы мол құжаттар беретін келесі бір мұрағат орталық -
Қарағанды облысының мемлекеттік мұрағаты (ҚОММ) болып табылады. Оның
ішінде белгілі өлкетанушы Ю.Г. Поповтың №1487 жеке қорының пайдасы өте зор.
Онда Ә.Ермековке арналған жеке істе оның жастық шағы мен саяси-қоғамдық
қызметіне байланысты мол деректер бар.
Сол сияқты, Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті (ҚарМТУ)
мұрағатында сақталған №2767 «Ә.Ә. Ермековтің жеке ісі» атты құжаттар
жинағы, оның қамаудан шығып, 1955-1961 жылдарда осы институтта ғылыми-
оқытушылық қызмет жасаған жылдарынан мағлұматтар береді. Сонымен бірге

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
43
осы қорда Ә. Ермеков өзінің толық ақталуын және профессорлық, ең болмаса до-
центтік атағын қайтарып алайын деп алғашында институттың ғылыми
кеңесіне, ҚазКСР жоғарғы және орта, арнаулы оқу бөлімінің министрі К.Б.
Біләловке, ҚазКСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Ж.А. Ташеновке, тіпті Кеңес
Үкіметінің басшысы болған Н.С. Хрущевтің атына дейін жазған шағым-арыздары
сақталған.
Келесі Ә. Ермеков туралы мәліметтер– көрші Ресей мемлекетінің Мәскеу, Том,
Куйбышев, Омбы қалаларының мұрағаттарында сақталған құжаттар жинағы.
Құжаттар Ермеков өмірін аша түсуге үлкен көмегін тигізеді. Мысалы: Ресей Фе-
дерациясы мемлекеттік мұрағатының (РФММ. Мәскеуқаласы) №1329 қорында
1920 жылы Семей губревкомының мүшесі Ә. Ермековтің Кырревком мүшесі, әрі
коллегия төрағасы болып сайланғаны, сондағы қызметікөрсетіледі. №3572 «Куй-
бышев жоспарлау институтының» қорындаӘ. Ермековтің жеке ісінде 1938 жылы
Қазақстандағы қуғын-сүргіннің басталуымен байланысты бас сауғалап осы
институтқа келіп, оқытушылыққызметпен айналасуы айтылады. Омбы
облысының мемлекеттік архивінде №86 «БатысСібір географиялық қоғамы»
қорында студент Ә. Ермековтің орысхалқының көрнекті өкілі, ғалым, Ш.
Уәлихановтың досы Г.Н. Потанингеәрі жол серік, әрі аудармашысы болып 1913
жылы туған өлкесіне саяхатпен келгені жайлы құжаттар. Том облысының мемле-
кеттік архивінде сақталған №72 қор құжаттарынан Ә. Бөкейханов пен Ә.
Ермековтің 1918 жылдың шілде және тамыз айларында Самара, Омбы
қалаларында Бүкілресейлік Құрылтай Жиналысы мүшелері комитеті
жәнеУақытша Сібір үкіметтерінің әскери мекемелерінің өкілдерімен Алашордаға
қарулы күштерді құруға жан-жақты көмек көрсету жөніндегікеліссөздерінен
мәліметтер жинақталған.
Ә.Ермековтің қайраткерлігін, қоғамдық-саяси қызметін ашыпкөрсетуде, ол өмір
сүрген кезеңдегі баспасөз мәліметтері де үлкен рол атқарады. Бұл ретте әсіресе,
ХХ ғасырда шығып тұрған «Қазақ»,«Сарыарқа», «Ұран», «Дело», «Свободная
речь», «Социалистік Қазақстан», «Казахстанская правда», «Орталық
Қазақстан»,«Білім және еңбек» сияқты басылымдардың орны бөлек.
Ә.Ермековтіңақталғаннан кейінгі уақытта Республика көлеміндегі кейбір басы-
лымдарда жарық көрген оның естелік-эсселері сақталған. Бұлар қайраткердің
дүниетанымын, қоғамдық-саяси қызметін мейілінше толық талдауға көмектеседі.
Ә.Ермековтің 1917 жылға дейінгі өмірінің кейбір сәттерін қазан төңкерісіне де-
йінгі мерзімді баспасөзде жарияланған бірлі-жарым мақалалардан табамыз.
Мәселен, бұл ретте алдымен оның қызметтес серіктері Ә.Бөкейханов
пенС.Торайғыровтың пікірлері, арнау өлеңдері. 1917 жылы «Қазақ» газеті Алаш
партиясы атынан учредительное собраниеге аталған депутаттар тізімін бер-
генде, Семей облысынан депутаттыққа үміткер Ә.Ермековпен таныстыра кет-
кен:«Әлімхан Ермеков – бұл күнде Томск технологиялық институтының
студенті.Технологиялық институтқа асқан зеректер ғана түседі. Әлімхан білімді,
Қазақ зиялыларының бір тобы. Екінші қатарда:  сол жақтан екінші М. Дулатов,
А. Байтұрсынов, Р. Мəрсеков. Шетте жеке отырған Ə.Найманбаев. 1918 ж.
Шəуешек қ.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
44
шешен, өткір, халыққа қызмет етуді өзіне парыз санаған жігерлі жас азамат – бұл
күнде Семей облосной комитетінде ағза hәм «Сарыарқа» газетінің
жазушыларының бірі»- деп бағаласа, Ә.Бөкейханов «Жалпы сібір съезі»
мақаласында «Сібір автономиясының негізгі законын жазатын Томскіде тұратын,
комитет сайланды. Бұған біз Семей учредительное собраниеге Әлімхан Ермек ба-
ласын сайлап, қазақ атынан қойып кеттік» - деуі оның қоғамдық-саяси
қызметке араласуының алғашқы көрінісін береді.Кезінде, Ә.Ермековтен дәріс
алған ұлы ақын С. Торайғыров та оны рухани ұстаз тұтып, өзінің терең
сүйіспеншілігін өлең жолдары арқылы білдірген .
Ә.Ермеков жайлы зерттеу жұмыста ұлы МағауияЕрмековтің, қызы Раушан
Ермекованың әкелері жайлы естеліктері,шәкірттері Қажи Нұрсұлтанов, Юрии
Попов, Жалау Балғабаев,Әмірхан Ермековтің балалары Дәмештің, Аяужанның,
қызметтес – сыйлас болған М.Сәрсекеев, Ж.Бектұров, Д.Шаймұханов,
Ә.Жұмасұлтанов, Ш.Қашықов, Қ.Мәкенбаев,Н.Мағзұмов және басқалардың есте-
ліктерін айналымға түсіруге болады. Мысалы, Республикамызға танымал жазушы
М.Сәрсекеевтің «Өнегелі өмір» сериясымен шыққан «Қаныш Сәтбаев» кіта-
бында Ә.Ермековтің 1921 жылы Шыңғыстау мен Баянауылға өзінің ерекше сый-
лайтын ұстазы геология ғылымының магистрі М.А.Усовты денсаулығының
нашарлауына байланысты қазақ даласына шақырғаны көрсетілген. Осы сапарда
ол, М.А.Усовпен болашақ академик Қ.Сәтбаевтың жақын танысуына, оның
болашақ мамандығын таңдауға дәнекер болғанын байқаймыз. М.А.Усов осы сапа-
рын тыңғылықты түрде күнделігінде жазып жүрген. «Абай» журналында жарық
көрген күнделікте көрсетілген Ә.Ермековке қатысты материалдар бар . Со-
нымен бірге, Ә.Ермековтің өмір жолын және көзқарасын түсінуде оның ұлы-ака-
демик МағауияЕрмековтің жариялаған естелік мақалаларының орны ерекше.
Сондай-ақ, академик Ә.Сағыновтың «О пройденном пути» естелік кітабы мен
профессор Т.Әбдіразақовтың «Атақты жерлесім туралы сөз» қолжазбасы
Ә.Ермеков ешқандай кінәсіз деп табылып, толық ақталғаннан кейінгі Қарағанды
қаласында оқытушылық қызметін жалғастырып жүргенде қызметтес және
жақын араласқан кездерінен қызықты естеліктер келтіреді.
Біз осы деректер арқылы Ә.Ермековтің күнгей де көлеңке беттерінен маңызды
мәліметтер ала отырып, сонымен бірге Семей қаласында орналасқан Шығыс
Қазақстан облыстық құжаттама орталығының құжаттарындағы 1917-1928 жж.
Кеңес өкіметінің орнауы, азаматтық соғыс, большевиктер тарапынан жүргізілген
саяси қуғын – сүргіндер тарихынан алаш интеллигенциясы жайлы мәліметтер
беретін құжаттарға да шолу жасасақ дейміз.
Бұл материалдарды үш бөлікке бөлуге болады: 
1) Мұрағат қорларында жинақталған құжаттар (қаулылар, үкімдер, хаттамалар,
бұйрықтар сияқты іс жүргізу материалдары); 
2) Жеке істер (қазақ интеллигенциясының көрнекті өкілдері туралы
мағлұматтар); 
3) газеттер қоры (қос революция, азамат соғысы жылдарындағы газеттердегі
мақалалар, жарияланымдар). 
Мұрағаттың жолсілтеушісі (путеводитель) екі бөліктен тұрады: бірінші бөлігі
Уақытша буржуазиялық және контрреволюциялық (Колчак) үкіметінің, екінші –
кеңес мекемелерінің қорлары . Екінші бөлікте жолсілтеуші 19 бөлімнен, ең үлкені
6-бөлімнен, оның 5 бөлімшесінен тұрады. Жолсілтеуші де барлығы 193 311 ісі бар
502 қор жинақталған. Бұдан мұрағат қорларының көлемді екенін көре аламыз. 
Басты қорларына тоқталып өтелік: 
1. 37-қор. Қорда 128 іс бар.Семей уездік земство басқармасы. 1917 жылы 18
желтоқсанда «Сібір земство мекемелері туралы Уақытша Ереженің» 45-бабы не-
гізінде құрылған. 1919 жылы желтоқсанда облыста және қалада Кеңес өкіметі
қалпына келтірілген соң жойылды.Уездегі басқару органы болып табылады.Қорда
жергілікті жерлерден келіп түскен хаттамалар, Алашорда әскерінің құрылуы,
жасақталуы, осы бағытта большевиктермен қайшылықтар, Алаш лидерлерінің
аталған жұмысты жургізудегі қызметтері көрсетілген. Ә. Бөкейханов қол қойған
хабарламалар, Алаш қалалық милиция бастығына жазылған хаттар, Алашорда
жалпы қырғыз (қазақ) Халық Кеңесінің, Уақытша Сібір үкіметінің бұйрықтары да
кездеседі. Жалпы алғанда, қор құжаттары Алашорда үкіметінің большевиктерге
қарсы күресін практикалық жүзеге асыруы бағытында жүргізген шараларын
анықтап көрсетеді. Алаш милициясының құрылуы да большевиктерге
қарсылықтың бір түрі болғандықтан көптеген құжаттар мәселені зерттеуге
тың мағлұматтар бере алады. 

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
45
2. 44-қор. Семей уездік жұмысшы, шаруа және қызыл әскер депутаттары Кеңесі.
Қор құжаттары большевиктердің Алашордамен, жергілікті халықпен байланысын
ашуға көмектеседі. Семей уездік Кеңесінің мәжілістерінің хаттамалары,
қаулылары, бұйрықтар, баяндамалары азамат соғысы жылдарындағы елдегі
жағдай туралы бірсыпыра материалдар бере алады. 
3. 48-қор. Қорда 343 іс бар. Жалпыресейлік Уақытша үкіметтің Семей
облысындағы басшысы. 1917 жылы қыркүйекте құрылған, бастапқыда облыстық
комиссариат деген атаумен болды, 1918 жылдың шілдесінен – облыстық комис-
сар, 1919 жылдың қаңтарынан облыстық басқарма деп қайта атауын өзгертті.
Облыстық әкімшілік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару қызметіне
қадағалауды жүзеге асырған. Кеңес өкіметінің орнауымен 1919 жылы желтоқсанда
жойылды. Аталған қорда жергілікті халық пен уақытша үкіметтің,
большевиктердің қарым-қатынастары, бұйрықтары, жергілікті мекемелермен
жазылған хат алмасулар, сауалнамалар (оның ішінде белгілі қоғам
қайраткерлерінінің сұрақтарға берген жауаптарын көруге болады), жергілікті жер-
лерден келген әртүрлі ақпараттар, Алашорда үкіметімен байланыс, алаш интел-
лигенциясына қатысты құжаттар, әртүрлі телеграммалар бар. Ж. Ақпаевтың
түрмеден босатылуы туралы құжат кездеседі. 
Аталған қор материалдары бізге 1917-1919 жылдар аралығындағы орнаған билік
орындарын қарым-қатынасын ашып беруге көмектеседі.
4. 72 – қор. Қорда 380 іс бар. Семей губерниялық революциялық комитеті. 1919
жылы 18 желтоқсанда Сібір революциялық комитетінің №1 бұйрығымен құрылды.
Жергілікті Кеңестерге сайлау жүргізу және даярлау кезеңінде губернияда тәртіп
орнату үшін құрылған, азаматтық және әскери өкіметінің уақытша төтенше ор-
ганы болып табылады. Революциялық комитеттердің қызметін басқарды,
шаруашылық өмірдің мәселелерін шешті, губерниядағы контрреволюциялық бас
көтерулерімен күрес жүргізді. 1920 жылы 3 тамызда өкіметті қайтадан сайланған
Семей губерниялық Кеңесінің атқару комитетіне берді.
Бұл мекеменің алдыңғылардан айырмашылығы, Кеңес өкіметінің орнауы бары-
сында құрылғанында. Қорда Алаш интеллигенциясының Кеңес өкіметі жағына
шығуы барысындағы құжаттар, оның ішінде Ә. Ермеков, Ж. Аймауытов, М.
Әуезов, М. Тұрғанбаев туралы мәліметтер кездеседі. Көптеген деректер қазақ
интеллигенциясын Кеңес ісіне тарту мәселесіне және оларға деген қудалауды
тоқтату мәселесіне арналған. Осылай айтылса да, қорда сақталған Семей
губерниялық революциялық комитетінің қызметкерінің жеке парақтарындағы,
кеңестік мекеме қызметкерлеріне арналған сауалнамалар сұрақтарына назар
аударсақ, кеңес өкіметі қазақ интеллигенциясына күмәнмен қарағанын көре ала-
мыз. Мәселен, «1914 жылдан 1917 жылдың ақпанына дейін қандай қызмет
атқардыңыз немесе жұмыс істедіңіз?», «1917 жылдың ақпан айынан бастап 1917
жыл аяғына дейін қайда жұмыс істедіңіз?»; «Қазан төңкерісінен кейін қайда жұмыс
істедіңіз?»: а) «1918 жылдың мамыр айына дейін қайда жұмыс істедіңіз? 1918
жылдың мамыр айынан, тамыз айына дейін қайда жұмыс істедіңіз?; Қай партияда
болдыңыз және осы уақытта қандай партиядасыз?; Кеңес өкіметіне
қатынасыңыз?; Кеңес өкіметінің қандай саясатына келіспейсіз?; Ақ әскерде
болдыңыз ба?; Қандай саяси көзқарасыңыз үшін саяси қудалауға ұшырадыңыз?»
деген сұрақтар қойылған. Сұрақтардың мәтінен көріп отырғанымыздай,
кеңестіктер әрбір азамат туралы ақпаратты жинап отырған. Мұның барлығын
кеңестіктер кейін «үлкен террор» кезінде құжат ретінде пайдаланғанына шүбә
келтірмейміз. Сонымен қатар, қорда бұйрықтар, хабарламалар, есептер, өңір ту-
ралы мәліметтер, Алаш революциялық комитетінің мәжілістерінің хаттамалары
бар.
Семей губерниялық революциялық комитеті аймақтағы алғашқы жүйені орна-
тушы мекемелердің бірі ретінде Орталықтан көптеген нұсқаулар алып отырған.
Оның ішінде, Бүкілресейлік төтенше комитет сияқты кеңестік саяси репрессия-
ларды асыруды бастаған мекемелер бар. Басшылықпен арадағы хат жазысулар
мен хабарламалар да Кеңес өкіметіне ерекше қарсылық көрсеткен Семей өңірінің
халқының көңіл-күйі, большевиктерге қарым-қатынасы, контрреволюциялық
күштермен күрес, оларды жою туралы көптеген ақпараттар кездеседі. Бұл
ақпараттар негізінде Семей облысында большевиктер жүргізген саяси қудалау
туралы көптеген мәліметтер ала аламыз.
Аталған қор материалдары көптеген ғылыми жұмыстарда, диссертациялық
еңбектер кеңінен пайдаланылуда. 
5. 73 – қор. Қорда 1399 іс бар.Семей губерниялық жұмысшы, шаруа және

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
46
қызыләскер депутаттары Кеңесінің атқару комитеті. 1920 жылы қарашада
жұмысшы, шаруа және қызыл әскер депутаттары Кеңесінің губерниялық съезінде
құрылды. Өз қызметін 1928 жылғы 3 қыркүйектегі БОАК қаулысымен губернияны
жоюға байланысты тоқтатты. Кеңестердің губерниялық съезінің атқару органы
болып табылды, съездер арасындағы кезеңде губерния территориясында кеңес
өкіметінің жоғары органы міндетін атқарды. Кеңес үкіметі декреттері мен
қаулыларын жүзеге асырды, губернияның экономикалық және мәдени дамуы мен
әкімшілік басқарудың барлық мәселелерін шешті. 
Алдыңғы қор материалдарымен салыстырғанда, аталған мекеме құжаттары
кеңестік биліктің орнығуын толық ашып береді. Мәліметтер мазмұны
төмендегідей болып келеді: жедел телеграммалар, рапорттар, «кулактар» ті-
зімдері (ауыл-ауыл бойынша), діни орындар туралы мағлұматтар, кеңестер билі-
гінде қарсылықтарды басу құжаттар, губерниялық революциялық трибуналдық
жазалау шаралары, аталған мекемеге хабарламалар, жеткізулер, қырғыз (қазақ)
өлкесін басқару бойынша әскери-революциялық комитеттің бұйрықтары, Семей
губерния- лық революциялық комитетінің басқару бөлімінің есептері, жоғары
тұрған органдармен хат алмасулары, Семей губерниялық төтенше
комиссиясының Кеңес мекемелері қызметкерлері үшін сауалнамалары,
қылмыстық бандылармен күрес бойынша Семей төтенше үштігінің қызметі
жайлы құжаттары. 
Қорда Кеңес өкіметінің толық орнығуы барысында жүргізген репрессивті шара-
лары кеңінен ашылады. Алдыңғы қорларда құжаттарында қазақ интеллигенциясы
мен жергілікті халық тарапынан қарсылықтар туралы мәліметтер кездессе, бұл
қорда толық орнығып алған басшылықтың құрылымдық бөлімшелерінің саяси би-
лікті орнықтыру мақсатындағы қызметтері ашылады. Бұл белгілі бір дәрежеде
кеңестік саяси қудалаудың жоғарыдан жүргізілуін ашып береді. 
Аталған қор материалдары Кеңес өкіметінің орнығуы барысындағы саяси,
әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық өмірді ашып беретін көп мәліметтер
жинақтаған, тың деректерге толы деп қорыта аламыз.
6. 133 – қор. Алаш қалалық қоғамдық басқармасы. 1917 жылы Алаш қаласының
жеке әкімшілік бірлікке бөлінгені тұсында құрылған. Қала басшылығы органы
болып табылды. 1918 жылы Семей қаласында кеңес өкіметінің орнауына байла-
нысты жойылды. Қор көлемі азғантай (бір тізімдеме, 6 іс қана бар). Дегенмен,
қорда Кеңес өкіметінің облыста билік орнатуына байланысты құнды деректерді
табуға болады.Сонымен қатар, 134-қор – Алаш жұмысшы, шаруа және қырғыз
(қазақ) депутаттары кеңесі қорынан да кеңестік жазалау шаралары туралы де-
ректерді табуға болады. 
Аталған қор материалдары осылайша, кеңестік биліктің орнауы кезеңіндегі
көптеген мәліметтерді ашуға мүмкіндік береді. 
Шығыс Қазақстан облыстық құжаттама орталығының материалдары әртүрлі
құжаттық басылымдар болып шығып жатқанын да айтып өту керек. Орталық
құжаттарының жарық көруі екі түрде жүзеге асуда:
1) Орталықтың қызметкерлерінің Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік
педагогикалық институтымен бірігіп құжаттар жинақтарын шығаруы; 
2) Орталықта жұмыс істеген диссертант-зерттеушілердің өзіндік жариялаулары. 
Орталықта шыққан құжаттар жинақтары арасынан саяси репрессиялар
мәліметтері жарияланғандар: 
1. Неизвестные старницы истории Семипалатинского Прииртышья (20-30гг. ХХ
века). Семипалатинск 2002. Еңбекте Семей өңіріндегі ОГПУ жүргізген шаралары
туралы, 1921 жылғы аштық, 1928 жылғы тәркілеу саясаты, шекарадан өтіп кет-
кен жергілікті тұрғындар туралы мәліметтер берілген. Аталған мәселелердің
барлығы аймақтағы Кеңес өкіметінің жазалау шараларының бір бөлігі еді. Бұл ту-
ралы алғысөзде тарихшы Е.Сыдықов былай көрсетеді: «Байлардың мүліктерін
тәркілеу фактісінің өзі жазалау шараларын пайдалануды болжамдайды, сондықтан
көп құжаттар «құпия», «өте құпия» деген белгімен берілген». Ал кітаптың
соңында берілген, бірақ жинаққа кіргізілмеген құжаттар тізімі Орталықта
большевиктердің өңірде жүргізген реформаларын әшкерелейтін көптеген тың де-
ректер бар екенін айқындайды. 
2. Из истории величайшей трагедии казахского народа. 1932-1933гг. Семипала-
тинск, 2005. Еңбекте Қазақстанға бағытталған кеңестік саяси репрессиялардың
нәтижесінде жүзеге асқан үлкен трагедия-аштық кезеңі туралы сөз болады.
Көптеген құжаттар аталған кезеңдегі мемлекеттің жазалау шараларын,
халыққа қарсы жаппай репрессияны ашып береді. Тарихшы Х. Әбжанов өз пікірінде

мәселені төмендегідей ашып көрсетеді: «құжаттық жинақ тек қана куәландырып
қоймайды, сонымен қатар еш кінәсіз адамдарды аштықпен, репрессиямен, өндіріс
құралдарын тартып алумен, өкімет пен еңбектен қуумен жойған тоталитарлық
жүйені кінәлайды» .
3. Мұхтар Әуезов - Семейде (құжаттар сөйлейді). М.О. Әуезовтың 110
жылдығына – арналады. Семей 2007. Аударған: Қазіргі заман тарихы құжаттама
орталығының археографы Л.К.Қадырова. Жинақ әлі басылып шықпаған, бірақ
мұрағаттағы Алаш қозғалысына арналған кейбір көрмеде фрагменттерімен
танысуға мүмкіндік алдық. Орыс тілінде жарық көрген басылымның аударылуы
үлкен жұмыстың бастамасы деп білуге болады.
Басылымда М.Әуезовтың Семей қаласындағы қызметі анықталған, оның ішінде
кеңестік мекеме қызметкерлеріне арналған сауалнамалардағы (кейбір сұрақтары
жоғарыда көрсетілді) сұрақтар қайраткерге большевиктердің сенімсіздік білдір-
генін көрсетеді.
Жалпы алғанда, Семей қаласындағы Шығыс Қазақстан облыстық құжаттама
орталығында шыққан құжаттардан кеңестік биліктің жазалау шаралары туралы
көп мәліметтер алуға болады. Материалдар тек қана Орталық деректері емес,
сонымен қатар мұрағат қызметкерлері Ресеймен Қазақстанның орталық және
жергілікті мұрағаттарынан көптеген құжаттар жинастырған. Бұл зерттеу-
шілерге ғылыми жұмысты жазуда үлкен көмек болып табылады. 
2) Орталықта жұмыс істеген зерттеушілердің өзіндік жарияланымдары.
1.Россия и Центральная Азия . 1905-1925 гг. Сборник документов. Сост. проф.
Д.А.Аманжолова. Караганда: Издат. КарГУ, 2005.- 494 с. Еңбектің авторы Алаш
қозғалысы тарихын, алаштықтар мен большивиктердің қарама-қайшылығына
арнап алғашқы еңбектер жариялаған ғалымдардың бірі . Алаш қозғалысының
ең күшейген кезеңі 1917-1920 жылдардағы Кеңес өкіметіне қарсылық кезеңі ту-
ралы материалдарды тарихшы Ресейдің көптеген орталық және жергілікті
мұрағаттарында жарияланғаны белгілі. Сонымен қатар, автор алаш қозғалысы
мен большевиктер мемлекеттерінің орнығуы барысындағы қарсылықтарын,
уақытша Сібір үкіметі, Құрылтай жиылысы мүшелері комитетімен, Колчакпен бі-
рігіп большевиктерге қарсы жүргізген азаматтық соғыс жылдарындағы
жағдайды, Алаш интеллигенциясы өкілдерінің Кеңестер билігі жағына өтуі про-
цестерін ашуда Орталықтың көптеген қорларының құжаттарын пайдаланған.
Жалпы, аталған еңбек – Кеңес өкіметінің орнауы барысында саяси
қайшылықтарды кең ашып беретін маңызды дерек көзі. Құжаттар жинағы Ресей
мен Қазақстан тарихшыларының тарапынан жоғары бағалануда . 
2. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы: «Алаш» бас-
пасы, 2005. Еңбек Қазақстан Республика мәдениет ақпарат және спорт ми-
нистрлігі, Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты, Қазақстан
Республикасы Президентінің мұрағатының бастамасымен шыққан. Кітапта 1917
жылғы желтоқсан–1920 жылғы мамыр аралығындағы алаштықтар мен больше-
виктер қарым-қатынасы туралы көптеген деректер жарияланған. Оның ішінде,
Шығыс Қазақстан облыстық құжаттама орталығының 37,44,48,72,133
қорларының құжаттары кеңінен пайдаланылған. Құжаттар жинағында жалпы
саны – 16 дерек бар. Сонымен қатар, Орталықтағы мерзімді басылымдар мате-
риалдары да пайдаланылғаны байқалады. Еңбекте Қазақстандағы Кеңес
өкіметінің орнауы барысындағы оқиғаларды ашып беретін көптеген құнды
құжаттарды көре аламыз. 
Дегенменен де, Алаш қозғалысына байланысты Орталықтан әлі де көп
құжаттарды қосуға болушы еді деп ойлаймыз. 
Орталықтағы құжаттардың тағы бір түрі – жеке адамдар істері. Оның ішінде,
белгілі қазақ интеллигенттері, көрнекті қоғам қайраткерлері Жақып Ақпаев,
Әлімхан Ермеков, Мұхтар Әуезов, Ғазымбек Бірімжанов, Райымжан Мәрсенов,
Нығмет Нұрмақов, Ғабдулхакім Бөкейхановтар туралы мәліметтер бар. Жеке іс-
терден қазақ интеллигенциясы туралы тың мағлұматтар алуға болады. 
Сонымен қатар, Орталықтың газет-журналдар қорының да көлемді екенін
айтып өткеніміз жөн. Орталықта 1917-1928 жылдар аралығында шығып тұрған,
қоғамдық өмірді, саяси жағдайды кеңінен ашатын түпнұсқалық газеттер бар.
Мәселен, «Воля народа», «Свободная речь», «Абай», «Сарыарқа» және т.б.
Көптеген нөмірлердегі мақалалар еліміздің басқа кітапханалары мен
мұрағаттарында кездеспейтін, тың деректер.
Мерзімді басылым–қоғамдық өмірдің айнасы.Сондықтан да, баспасөздерде алаш
қайраткерлерінің және мекемекелердің жағдайы, қаулылары хабарламалары жа-
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
47

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
48
рияланып тұрды. Бұл мәселе Орталықтың деректік қорының құндылығын
күшейте түседі. 
Орталық құжаттары көптеген диссертанттардың зерттеу объектісіне ай-
налды. Біздің қарастырып отырған мәселемізге байланысты деректерді көптеп
қарастырған еңбектер де бар.Сонымен бірге, қор құжаттарындағы Алашорда
үкіметінің деректеріне сараптамалар да жасалып жүр.
Қорыта келгенде айтарымыз, еліміздің жергілікті мұрағаттары ішінде Шығыс
Қазақстан облыстық құжаттамалар орталығының өзіндік орны бар, бай
құжаттары бар мекеме. Қазақстанның қазіргі заман тарихының көлеңкелі
тұстарын ашу үшін аталған мұрағат материалдары әлі де зерттелуі тиіс және
арнаулы билік орындарының тікелей араласуымен құжаттар жинақтары үнемі бас-
падан шығып тұруы керек деп ойлаймыз.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ:
1. Нұрпейісов К. Әлімхан Ермеков ОГПУ тергеушілері алдында // Ақиқат. -1993. -
№4. -52-59 б.
2. «Қазақ» / Бас редактор Ә.Нысанбаев. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас
редакциясы, 1998. -560 б.; Бөкейханов Ә. Шығармалар. -Алматы: Қазақстан, 1994.
-384 б.; // Сарыарқа. -1918. -25 қаңтар; // Дело. г. Семипалатинск, -1917. -3 сен-
тября, - 3,22,26 октября; // Свободная речь. г. Семипалатинск, -1917. -2,19 ноября,
-1918. -23 ноября. // Ұран. -1918. - №32, - 6 (19) мамыр; // Социалистік Қазақстан. -
1932 -10 маусым, -1988 -14 мамыр, -28 желтоқсан, -1989. -26 шілде; // Білім және
еңбек. -1967. - №6; т.б.
3. «Қазақ»/ Бас редактор Ә.Нысанбаев. -Алматы: “Қазақ энциклопедия-сы”, 1998.
- 560 б. (415).
4. Бөкейханов Ә. Шығармалар. -Алматы: Қазақстан, 1994. -384 б. (265).
5. Торайғыров С. Таныстыру // Жалын. -1992. -№5,6. 33-34 бб.
6. Сәрсекеев М. ҚанышСәтбаев. - Алматы: Жалын, 1988. -528б. (66,84)
7. Шыңғыстауғасапар. ОрыстіліненаударғанМ.Сәрсекеев//Абай. -1994. - №11. -82-
89 б.
8. Ермеков М.А. О роли государственного деятеля АлимханаЕрмекова в станов-
лении Казахстана // Саясат. -2000. -№2-3, -С.116-118; Ермеков М.А., Попов Ю.Г.
А.Ермеков: Страницы жизни. -Караганда, -2000. -С.3-8.
9. Сагинов А.С. О пройденном пути. Воспоминания. -Алматы. Гылым, 1996. - 320
с. (15, 143-145)
10. Әбдіразақов Т.Ә. Атақтыжерлесімтуралысөз // -Қарқаралы. - 1998. -№1-2, -17-
18 бб.
11. Государственный архив Семипалатинский области. Путеводитель. Алма-Ата:
«Казахстан», 1988.С.4-5.
12. Абжанов Х. Документы свидетельствуют и обвиняют // Қазақстан
мұрағаттары. 2006.- №1/2.
13. Тусунбаева Т.У. Использование документов по истории Семипалатинского
Прииртишья выявленных в архивных учреждениях Российской Федерации // Публи-
кационная деятель- ность архивных учреждений: состояние и перспективы ма-
териалы Республиканского научно-практического семинара.Астана, 2007 г.
14. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. Учебное пособие
(Семипалатинский педагогический институт им.Шакарима.). 1993г.-137с; Аман-
жолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш.-Москва: НЦ
«Россия молодая», 1994.-126 с.
15. Вступительное слово Карагандинского государственного университета им.
Е.А. Букетова, академика МАН ВШ, профессор Е.К. Кубеева // Россия и Централь-
ная Азия. 1905-1925 гг. Сборник документов. Сост.профессор Д.А. Аманжолова.
Караганды: Издательство КарГУ, 2005;О.И. Горелов. Критика и библиография //
Исторический архив. 2006. №1.
16. Сайлаубай Е. Алашорда үкіметінің шығыс бөлімі. Тарих ғылым- дарының кан-
дидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефе-
раты. Алматы, 2001; Абдрахманова Г. Белый террор в Восточном Казахстане в
годы гражданской войны. Автореферат диссертации на соискание ученый сте-
пени кандидата исторических наук. Алматы, 2005.; Қ.Өскембаев. Ә.Ә. Ермековтің
қоғамдық-саяси және ағартушылық қызметі (1891-1970жж.) Қарағанды, 2003.
17. Сайлаубай Е. Семейдегі Алашорда үкіметінің, құжаттары мен іс-
қағаздары//Абай. 1999. №3.; Қадырова Л. Алаш үкіметінің іс-қағаздары
жайлы//Кеңес өкіметіне қарсылық: Алаш қозғалысынан желтоқсан көтерілісіне
дейін. Республикалық конференция материалдары. Астана, 2007.

Если говорить о пробуждении начального образования в г. Каркаралинске, надо
обязательно вспомнить местную сельскохозяйственную школу. Интерес подо-
гревается рядом публикаций со слабо выраженной надеждой об обучении в этой
школе А.Н. Букейханова. Называют урочище Актерек, где сохранилось здание ста-
ринной постройки и где некогда, действительно летом жили школьники на прак-
тике. Эту версию, в частности, активно поддерживал уроженец Каркаралинска,
геолог, профессор, член- корреспондент АН КазССР А.Ж. Машанов (Аль Машани,
1906-1997). Интерес представляют следующие строки, взятые из солидного на-
учного труда: «Букейханов окончил в 1879 году медресе в г. Каркаралинске… По-
ступил в местную начальную киргизско-русскую школу, а затем в городское
профессиональное училище с 4-летним сроком обучения, где осваивал сапожное
(?!) дело».
Однако, на наш взгляд, в это время в Актереке А.Н. Букейханов быть не мог, по-
скольку обучался в городском трёхклассном училище, которое окончил в 1885 году.
Тогда по инициативе Степного генерал-губернатора Г.А. Колпаковского был под-
готовлен первый временный «Устав» о создании и деятельности в Степном крае
низших сельскохозяйственных школ. «Устав» был подписан 2 мая 1885 года. В
Каркаралах школа была открыта в 1887 году.
Первоначально школы имели целью привлечение казахской молодёжи для заня-
тий сельским хозяйством. Срок обучения был обозначен в 5 лет. Надзор и по-
печительство в первые годы осуществлял уездный начальник. Управляющим
школой назначалось лицо с высшим или средним сельскохозяйственным образо-
ванием. Преподавателями могли работать выпускники сельскохозяйственных
учебных заведений или училищ Министерства народного просвещения. В школе
изучали русскую грамоту, межевое дело, естественные науки, огородничество,
садоводство, лесоводство, скотоводство, реже - пчеловодство.
30 мая 1894 года Государственный Совет Российской империи утвердил измене-
ния в структуре школ, находящихся в Акмолинской, Семипалатинской и Семире-
ченской областях. Штат школы составляли четыре человека:
- управляющий, он же преподаватель специальных предметов;
- преподаватель общеобразовательных предметов;
- преподаватель подготовительного класса;
- законоучитель (преподаватель закона Божьего - примеч.авт.).
Назначение на должность утверждалось приказом Степного генерал-губерна-
тора.
В Каркаралинске обустроили школу-интернат. Практические занятия проходили
летом в урочище Бельагаш (ныне Бухар-Жырауский район), в 150-ти верстах от
города. Место славилось берёзовыми перелесками, родником Карабулак и пахот-
ными чернозёмами. До появления в Бельагаше учеников сельскохозяйственной
школы здесь обрабатывали пашни казаки Поляковы и Мокринские, мещане Мо-
рожниковы и Самарины. Ещё несколько хозяев пахали на участке Каргалы. Школь-
ники, как и земледельцы из Каркаралов, жили в юртах всё лето. Пахали на быках,
сельхозинвентарь привозили и увозили с собой.
Около 1900 года из-за отдалённости летней базы учебный цикл пересмотрели.
В урочище Актерек, в 25 вёрстах от Каркаралов, отвели земли под полеводство,
выстроили подсобное помещение, молочную ферму и общежитие. Кроме сельско-
хозяйственных навыков, обучающиеся могли приобрести специальность кузнеца,
плотника и сапожника.
Юрий П
Юрий П
ОПОВ
ОПОВ
Ләззат 
Ләззат 
ШОТБАҚОВА
ШОТБАҚОВА
Из истории становления 
Из истории становления 
системы образования
системы образования
в Каркаралинском крае:
в Каркаралинском крае:
о чем рассказывают документы
о чем рассказывают документы

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
50
В Каркаралинске школа занимала здание постройки 1881 года с баней, садом и
полем для игр. Обслуживающий персонал составлял 10 человек. 
28 августа 1904 года пожар, начавшийся при сильном порыве ветра от само-
варной топки во дворе Бекметевых, промчался по Раздельной улице. Пострадали
дома Разумова, Рязанцева, Абдина, Атажанова. Выгорели военный лазарет, при-
ёмный покой, городское училище, канцелярия городской управы и сельскохозяй-
ственная школа.
В 1904 году в Каркаралинской низшей сельскохозяйственной школе Мини-
стерства земледелия и государственных имуществ обучались 33 мальчика: ка-
захов – 26, мещан – 4, крестьян – 3. Всего в четырёх школах города на этот
период обучались 251 человек, из них 176 мальчиков. 
В 1907 году в Каркаралинской низшей сельскохозяйственной школе учился 31
ученик. В этот же период в Павлодарской школе было 36 учеников, в Семипала-
тинской – 30, в Зайсанской – 14 и в Усть-Каменогорской – 8 учеников.
К 1909 году низшие сельскохозяйственные школы Степного края имели значи-
тельные земельные площади: Павлодарская – 4000 дес., Семипалатинская – 3873
дес., Петропавловская – 2030 дес., Каркаралинская – 1437 дес., Зайсанская – 1216
дес., Усть-Каменогорская – 1096 дес., Атбасарская – 1046 дес., Кокшетауская –
890 дес. И Акмолинская – 593 дес. 
Сохранились данные о количестве скота в Семипалатинской школе: 75 голов
крупного рогатого скота, 21 лошадь и 20 овец.
О проблемах школы неоднократно писали ветеринарный врач В.И. Бенькович,
служивший в Каркаралах с 1892 по 1904 годы, и сибирский журналист В.Д. Соколов-
Митрич (1849-1917), который находился в административной ссылке в Каркара-
лах с 1903 по 1905 годы. Его корреспонденции из Каркаралинска охотно
принимались редакциями московских, омских, томских, семипалатинских, иркут-
ских и других газет.
Управляющих Каркаралинской школой присылали по заявке омских властей. Это
были -  выпускник Уманьского земледельческого училища И.С. Кулаков (1887-
1894); выпускник Московской земледельческой школы И.А. Арданский (1894-
1895); выпускник Красноуфимского промышленного училища В.А. Соломин
(1895-1901); техник сельского хозяйства из г. Чердынь Пермской губернии П.П.
Белдыцкий (1901-1910). 
Каркаралинская школа существовала до 1913 года, и последним её управляю-
щим в 1910-1913 годах был выпускник Омской учительской семинарии В.С. Бутин.
За четверть века в школе были учтены имена 15 преподавателей. Среди них
Иманбек Тарабаев (1891-1893);  Н.М. Митяньшев (1895-1897), погибший в ре-
зультате несчастного случая на полевых работах; выпускник Вятской школы по
химической обработке дерева, народный учитель, нотариус П.М. Чемоданов
(1903-1905).
Серьёзную поддержку в приобретении практических навыков школе оказывало
Каркаралинское лесничество. Учащиеся вели заготовку топлива, работали на се-
нокосе, пасли скот на казённых землях. Каркаралинские лесничие входили и в По-
печительский совет школы, состав которого утверждался Степным
генерал-губернатором. Так, среди членов Попечительского совета были Л.А.
Сладков, П.Ф. Попов, П.П. Астреин, С.В. Котовский, который состоял дей-
ствительным членом Семипалатинского подотдела ЗСО ИРГО и другие.
Предпринимались попытки перепрофилировать школу с созданием на её базе ва-
ляльно-гончарного производства.
Со временем низшая сельскохозяйственная школа стала достопримечатель-
ностью Каркаралинска. В списке значимых городских объектов она была на седь-
мом месте.
В городе в то время было две православные церкви, одна мечеть, городское муж-
ское трёхклассное училище, два училища Министерства народного просвещения,
приходское женское училище, одноклассное училище, низшая сельскохозяйствен-
ная школа ведомства Министерства земледелия, народный дом, киргизский при-
ёмный покой, 50 торговых помещений, три кирпичных завода, один кожевенный.
Казахская система землепользования была целиком залежной, иногда трёхполь-
ной. Заморозки наблюдались даже в июле, морозоустойчивых семян не было. Эти
же природные факторы не позволяли развивать куроводство, свиноводство, пче-
ловодство. Тем не менее, в 1912 году казахи засеяли 4738 десятин и собрали

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
51
163728 пудов урожая. Зерно подвозилось из Семиречья, Павлодара, Санниково (Бо-
такара). Податный инспектор Каркаралинского участка Рафаэль Смирнов писал
в Омскую казённую палату: «Существует в уезде сельскохозяйственная ферма в
22 верстах от города, но не достигает своей цели, так как она почти неизвестна
населению, … и ничего ему на даёт, так как обставлена крайне неудовлетвори-
тельно, почти без сх/орудий, живой инвентарь крайне плох, хозяйство ведётся
по-киргизски, скотина и лошади плохи, худы, коровы без молока».
Каркаралинская низшая сельскохозяйственная школа, как и Зайсанская, Кокче-
тавская, Семипалатинская, по распоряжению Степного генерал-губернатора
была закрыта 1 октября 1913 года по причине недостаточного финансирования.
Ещё 18 октября 1910 года после посещения Каркаралинска генерал-губернатор
отмечал: «… В заброшенном состоянии находится Каркаралинская НСХШ. Весь
персонал её ограничивается одним и.д. управляющего школой титулярным со-
ветником Бутиным, несущим сразу все обязанности по хозяйству и учебной
части. При всём печальном виде школы не могу не отметить искреннее желание
удовлетворительной работы и по мере сил улучшить печальный вид школы. За
заслуги ставлю Бутину введение дисциплины в эту необычно распущенную прежде
школу… В.С. Бутин назначается управляющим низшей школы».
На базе ликвидированной школы была создана Каркаралинская молочная ферма,
развитием которой занималось местное земство. В.С. Бутин был управляющим
фермой до 1918 года. После его отъезда ферма пребывала в упадке. Только 25
апреля 1919 года председатель Каркаралинской земской управы Л.С.Ульяновский
поручил временное заведование этим сельскохозяйственным участком гидро-
технику А.М. Самохвалову (1889-1974).
Ферма существовала и в советское время, когда её возглавлял П.Г. Амосов, про-
должавший на ферме свои дореволюционные опыты по улучшению породы казах-
ского степного скота.
1-ое октября 1924 года ферма отошла к Бериккаринской волости и соседство-
вала с хуторами Бидаик, Карашилик, Теркезен, Отырбай.
Газетные публикации позволяют определить и судьбу школьного деревянного
здания. Здесь были классы и жилые помещения. Была возможность проводить раз-
ного рода выставки в помещениях. После закрытия школы в 1913 году здание ча-
стично эксплуатировалось как школа, частично было законсервировано. В 1924
году здесь открылся детский дом на 50 воспитанников.  В перспективе планиро-
валось создать школу-коммуну на 100 детей, по окончании которой ученики могли
продолжить обучение в создаваемом сельскохозяйственном училище.
И, наконец, в 1930 году на базе бывшей сельскохозяйственной школы был открыт
Каркаралинский зооветеринарный техникум.
Список использованной литературы:
1 Ашнин Ф.Д., Алпатов В.М., Косилов Д.М. Репрессированная тюркология. М., 2000,
С. 207-212.
2 Акмолинские областные ведомости. 1885, №21.
3 Семипалатинские областные ведомости. 1894, №34, 27 августа.
4 Памятная книга Семипалатинской области на 1898 год. Семипалатинск, 1898,
с. 42.
5 Семипалатинский листок. 1904, 6 сентября.
6  Города России в 1904 году. СПб, 1906, с. 310-320.
7  Семипалатинские областные ведомости. 1887, 27 мая.
8 Семипалатинские областные ведомости. 1891, 22 января.
9 Памятная книга Семипалатинской области на 1901 год, вып. V. Семипалатинск,
1901.
10 Омский телеграф. 1909, 17 ноября.
11 Справочная книга Омской епархии. Омск, 1914, с. 409-414.
12 Ананьев Д.А. Сибирские переселения. Вып. 3. Сб. документов. Новосибирск,
2010, с. 235.
13 Семипалатинские областные ведомости. 1910, №42.
14 Амосов П.Г. Хозяйственно-экономические нужды и задачи Каркаралинского уезда
// Народное хозяйство Казахстана. 1926, №3.
15 Список населённых мест и пунктов специального назначения Семипалатинской
области. Семипалатинск: Издательство газеты «Степная правда», 1924, с. 27.
16 Степная правда. Семипалатинск, 1924, 10 апреля.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
52
Өткенді сараласақ, небір зобалаңды
көрген қазақ халқының тарихындағы
бір белес, кешегі кеңес дәуірінде орын
алған қолдан жасалған қуғын сүргін,
саяси қудалау кезеңі еді. Бұл дәуір біздің
Қарқаралы өңірінде айналып өткен жоқ,
тіпті кейбір тұстарында мәңгілік ізде-
рін де қалдырып кетті.
Егерде қысқаша саяси қуғын-сүргін
мәселесіне тоқталсақ, алғашқы жалпы
жазалау 1917 жылдың Октябрь
төңкерісінен басталып, И.Сталин
қайтыс болғанға дейін созылған екен.
Кейінгі  деректерге  қарасақ, 1918
жылдың 5-тамызында  Пенза уезі, Кук-
чинский болысында шәруалар көтерілісі
басталып,  біраз уақыттан соң көрші
болыстармен жалғасып етек ала ба-
стайды. Міне осы кезде,  В.Ленин
Пензаға бірнеше телеграмма жолдап,
нұсқаулар бергенде,  алғаш рет  « аяу-
сыз террор» қолдану терминін кіргізіл-
генін тарихтан білеміз. Сөйтіп, РСФСР
СНК-ның 5-қыркүйек 1918 жылы «Қызыл
террор»-деп аталатын қаулысы
шығып, онда В.Ленин РСФСР юстиция
наркомы Курскийге  концентрациялық
лагерлердің жаңа жобаларын салу
жөнінде тікелей тапсырма берген.
Өздеріңіз білесіздер, бұл  тапсырманың
нәтижесі атақты ГУЛАГ- болып
ұйымдастырылады. Жалпы алғанда,
ГУЛАГ-та   64 үлкен бөлімшелер мен
500 еңбекпен түзету лагерлері, 770
өнеркәсіптік колония болған. Осы
ГУЛАГ-тың ең үлкен бөлімшелерінің бірі
Қарағанды лагерлері /Карлаг/ болғанын,
онда 1931-1953 жылдарда 1,0млн.
астам адам өткенін білеміз. Қарағанды
облысында Карлагтан басқа,
Жезқазғанда Степлаг, Спасскіде Пес-
чанлаг, Қарағандыда Луговой лагерлері
болған.
Келесі бір саяси кезең, 1924 жылға
дейін жүргізілген жаңа экономикалық
саясат /НЭП/ күрт тоқтатылып,
қызыл империяны индустрияландыру
саясатына көшу жоспарланған мезгіл
еді. Осы кез дүние жүзілік дағдарысқа
орын алып, арты аулшаруашылығын
ірілендіріп колхоз, совхоз ұйымдастыру
желеуімен «Байлардың шаруашылығын
тәркілеу» туралы Қазақстанның
Орталық атқару комитеті мен Халық
комиссарлары кеңесі  қаулысы жарияла-
нуы болды. Бұл,  Қазақ даласына  келген
ерекше нәубет еді. Тәркілеуге жата-
тын аудандар үшке бөлінді: 1-көшпелі,
2-жартылай көшпелі, 3-отырықшы.
Біздің Қарқаралы округіндегі көшпелі
аудандарға: 1-Абыралы ауданы -
орталығы Қайнар селосы,  2-Ақсары
ауданы-орталығы  Бесоба ауылы, 3-
Берікқара ауданы - орталығы
Милыбұлақ ауылы, 4-Қонырат ауданы-
орталығы Ақтоғай селосы, 5-Шет
ауданы –орталығы  Ақсу-Аюлы селосы,
6-Шұбартау ауданы- орталығы Жорға
ауылы, 7- Қу ауданы – орталығы
Егіндібұлақ селосы болып белгіленді.
Қазақстан бойынша мал мен мүлік
тәркіленіп, жер аударуға 700-ден астам
ірі байлардың тізімі жасалған. Бұл
қаулы бойынша көшпелі аудандарда ірі
қараға шаққанда 400 бастан астам,
жартылай көшпелі аудандарда 300 ба-
стан астам малы барлар, отырықшы
ауданданда 150 бастан астам  малы
барлар тәркілеуге жатқызылатын
болды.
Бірақ, бұл меже сақталмады. Қазақ да-
ласында малмен күнелтіп, елін асырап,
жерін сақтап отырған ауқатты  адам-
дар, байлар,  кулактар деп танылып,
осы салық нормалары бойынша
олардың мал-мүліктері тәркілене ба-
стады. Бүкіл бір ұлттың қайғысына
айналған сорақы әрекет, елге сыйлы,
оқыған, тоқыған, көзі қарақты елдің бі-
лімді адамдарын төрелер тұқымы, би-
сұлтандар, діни адамдар қажы,
моллаларға жатқызылып, тәркіленіп,
жер аударылды. Қарқаралы округі бо-
йынша 59 байдың шаруашылығы
тәркіленбек болған. Тізімдегі байлардан
32031 бас мал алу жоспарланған. 1928
жылдың 25 қазанына дейін 35 байдың
шаруашылығы тәркіленіп 9659 бас мал
алынған, яғни жоспардың 30% пайызы
ғана орындалған. Тәркіленгендердің
ішінде Қу ауданынан Ақайдың Қасенінен
1300 бас ірі қара , 537 бас жылқы, 700
бас қой-ешкі  алынған. Кент болысының
бұрынғы басшысы Матаев Кәрібай мен
осы болыстың атақты биі Сасықбаев
Айтжан, Кент болысының молласы
Саят О
Саят О
СПАНОВ
СПАНОВ
ҚР Журналистер Одағының мүшесі
ҚР Журналистер Одағының мүшесі
Жоспарлы «қызыл
қырғын» немесе Қарқаралы
тарихындағы Боқты
көтерілісі

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
53
Айтжанов Меңгірбай, Спанның Әміресі,
шәшті Спатай бай,Тлеубай қажының,
Өмірбай қажы, Қожан батыр
тұқымдары, тағы басқалары бар еді. 
Әрине Ақсары болысының бұрынғы би-
леушісі Байдәулетов Мыңғыш тұқымы
да сыртта қалған жоқ. Бұл аздай,
халықтың ызасын келтіріп, әбден
төзімін тауысқан, Қазақстанға Моск-
вадан келген Микояның 1931 жылдың –
төрт тоқсанға бөлінген азық-түлік
жоспарын 1-тоқсанда орындаймын деп
елдің ақырғы малдарын тартып ала
бастаған еді. Міне, ежелден «... малым
жанымның садағасы, жаным арымның
садағасы»,- деп өскен қазақ халқы
мұндай зорлық-зомбылыққа қарсы
шықты. Жалпы Қазақстан бойынша
болған көтерілістер Талас
Омарбековтың «Зобалаң» атты
кітәбіндә толық жазылғанын білесіздер
әрине.  Бұл халық қозғалысы Қарқаралы
округінің Абыралы ауданынан баста-
лып, ірілі-ұсақты көтерілістер барлық
жерді қамтыды.  Осындай атақты
көтерілістің бірі біздің өңірдегі Боқты
көтерілісі еді. Өкінішке орай бұл жөнінде
кезінде айтуға да жазуға да қатты
тыйм салынып, қудаланатын болған
соң бізге жеткен деректер өте аз. Де-
генмен ол заманда да елім деген, жерім
деген азаматтар болған еді. Солардың
бірі, күні кеше ортамыздан кеткен ар-
дагер ағамыз,  Мыңғыштың қарасының
тұқымы Сұңғат Нығметжанов   Кеңес
өкіметі кезінде біраз деректер жинап
қалдырған еді. Сондай ақ, 2004 жылғы
12 маусымда «Қарқаралы» газетінде
Әбікен Әбдіхалыковтың «Боқты
көтерілісі- шерлі оқиға» атты
мақаласы жарық көрді. Абыралы
көтерілісінің басқарушыларының бірі
Кемпірбаев Ысқақ  туралы Медеу
Сәрсекеевтің «Айшықты мезет»
атты  кітәбі 1968 жылы жарық көрген.
«Қарқаралы» газетіне 2012 жылғы 14
сәуірде «Боқты көтерілісінің
боздақтары» атты мақала
жарияланған. Міне, бұл сол оқиға ту-
ралы теңіздегі тамшыдай ғана
мәліметтер. Ал, бұдан басқа жазылмай,
ғылыми айналысқа шықпай  келе
жатқан Берікқара, Қызылтаң ,
Тоқырауын, Абыралы-Томар-Аққора
көтерілісінің тарихи беттері өкінішке
орай әлі толық ашылмай жатыр.  Біз,
бүгінгі аға буын өкілдері, жергілікті
өлкетанушылар, азды-көпті
жинақтаған материалдарымызды
орайы келген жерлерде айтып та, ба-
стырып жариялап та жүрміз. Ондағы
мақсатымыз, ешбір тарих пәнінің
оқулықтарында жазылмаған осы дерек-
терді келер ұрпақ біле жүрсін, сөйтіп,
еліміздің бүгінгі егемендігінің түп тари-
хын тереңнен білсін деген едік. Біздің за-
манымызда бұндай ақ таңдақтар
айтылмады, біз қатарлы ұрпақ өкілдері
бұны ешқайдан оқыған жоқ.
Осы жерде айта кету керек сияқты,
2013 жылы Қазақстан-Қарағанды теле-
арнасы «Боқты көтерілісі»  туралы де-
ректі фильм түсіріп, оны Қазақстан,
Қазақстан –Қарағанды, Хабар телеар-
наларынан көрсетілуін ұйымдастырды.
Боқты көтерілісі болған қазіргі
Айнабұлақ ауылынан Қоскин Сейфолла
қатысты, түсірушілер тобының же-
текшісі Бұқарбаева Гулнәр
қарындасымызға біраз деректерді
мәлім етті. Осы жерде, сол деректі
фильмді түсіруге ықпал еткен аудан
басшыларына рахмет айта кетуді жөн
көріп тұрмын.  
Күн тәртібіндегі тақырыпқп келсек,
1920 жылдың аяғы 1930 жылдың бас ке-
зінде басталған саяси қуғын-сүргін жап-
пай сипат алуы , экономикадағы
ойсырау, халық наразылығы,
Компартияның Орталық комитетінің
ішіндегі саяси тартыстың шиеленісуі,
И.Сталиннің оппозициямен күресті
желеу етіп, 1936 жылғы желтоқсан,
онан соң 1937 жылғы ақпан-наурыз пле-
нумдарында большевиктер партиясы
атынан  қарсыластарға  деген кең
көлемдегі саяси репрессиялар жүргізуге
жол берді. Құжаттардың
айғақтауынша сот процесстері
Қазақстан партия ұйымының және
Республикалық НКВД –ның тікелей
нұсқауымен ұйымдастырылды. Әрине
бұл Москваның жоспарлы қырғын ту-
ралы тапсырмасын орындау мезгіл еді.
Қазақстандағы сот процесстерінің ең
атышулысы бұрынғы Қарқаралы округі,
кейіннен Қарағанды облысын
басқарғандар туралы  іс  болды.
Соңынан  «Қарқаралы ісі»   деген атпен
ғылыми айналысқа кірді.  Қолдан
жасалған бұл іс бойынша Қарағанды
облыстық атқару комитетінің
бұрынғы төрағасы Абдолла Асылбеков,
обкомның екінші хатшысы Н.
Нұрсейтов, Қу ауданының атқару
комитетінің төрағасы Ф. Шамсутди-
нов, Қарқаралы қалалық кеңесінің
төрағасы Ж.Баймолдин бар еді. Тергеу
«Асылбеков тобы» деп аталып, ол
кезде қамауда отырған Нығмет
Нұрмақов, Сәкен Сейфуллин, Жанайдар
Сәдуақасов, Ұ. Құлымбетовтер
басқарған жасырын
контрреволюциялық орталықтың же-
текшілігімен жұмыс істеген деген
қорытынды жасалып, сот барлығын
ауыр жазаға кесті. 1937 жылдың 22-23
шілдесінде Қу ауданының атқару
комитетінің 5-пленумы өтті. Пленум
мүшелері : 1-Жүсіпов, 2-Сыйқов, 3-Жол-
дасбеков, 4-Көшкімбаев,5-Шапиев, 6-
Елеуов, 7-Байжуманова қатысты.
Шақырылғандар: 1-Темірбаев-аудандық
партком секретарі, 2-Сламбеков-Қу

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
54
аудандық атқару комитетінің орынба-
сары, 3-Шиетов-нархозучет бастығы,
4-Тұрсынбеков- ауатком секретары,5-
Құрманбаев –ақша бөлім бастығы, 6-
Байтасов-ішкі сауда бөлімі,
7-Ыбыраев-Қу поселкелік комсомол
комитетінің секретары, 8-Жақашев-
Едірей а/с председателі, 9-Көпбаев-
Арқалық а/с председателі,
10-Алпысбаев-Бүркітті а/с председа-
телі, 11-Оспанов-Сартау а/с председа-
телі, 12-Ахметов-Мыржық а/с
председателі, 13-Қызбалин-Дастар а/с
председателі, 14-Абилаков-денсаулық
бөлімінен,15-Омаров-Бастал а/с секре-
тары. Тыңдалды: Тап жауы болып
әшкереленген Ф.Шамсутдиновты
/бұрынғы Қу аудандық атқару
комитенінің төрағасы.О.С./ пленум пре-
зидиумы мүшелігінен  шығарылып,
ұсынған президиум қаулысы қабыл
етілді. /Қарқаралы мұрағаты қор-4,
тізім-1, іс-1, бет-26/. 
Сол заманның ең сорақы құжаты Моск-
вада Орталық партия комитеті 1937
жылғы 17 қарашада «Кеңес өкіметіне
қарсы элементтерді жазалау үшін
қосымша жоспар» туралы қабылданған
қаулы болды.  Осы қаулыға сәйкес, тек
Қазақстан бойынша 5,0 мың адам,
бұның 2,0 мыңы атылуға, 3,0 мыңы ұзақ
жылдарға  сотталуға  тиіс  болып  бе-
кітілген еді. Бұл жоспар Қазақстанның
8-облысына бөлгенде Қарағандыға 550
адам белгіленген, жоспар бойынша 250
атылуға , 300-і ұзақ жылдарға
сотталуға жоспарланған. Қуғын-
сүргінді  жоспарлы түрде орындау мін-
дет болғандықтан , ол айға, тоқсанға
бөлінген. Енді жоспарды орындау
мақсатында тергеушілер бұл жұмысты
«конвейер» деп аталатын жүйеге кел-
тірген. 1929 жылы Н.Мартыненко
құрастырған «Алашорда» кітәбіндағы
деректерді Алаш қайраткерлеріне
қарсы пайдаланғаны және Сәкен
Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу»
кітәбыда әшкерелеу айғағы ретінде
НКВД тергеушілері қолданғаны кейінгі
деректерде байқалып жүр. Осындай
нәубет ауылшаруашылығын да айна-
лып өтпеген, оған дәлел 1937 жылы 10
кыркүйекте Қазақстан КП/б/ Орталық
комитетінің бюросы Москваның
нұсқауымен  «Ауылшаруашылығы сала-
сында зиянкестік жасаған
контрреволюциялық топтарға
қатысушыларға ашық процесстер
ұйымдастыру « туралы жабық/құпия/
қаулы қабылданады. Бір уыс бидай, егін-
жайдан терген масақ үшін жауапқа
тартылғандарды айтып тауыса ал-
маймыз, жәнеде ол жағдай әр жанұя ба-
сынан өтіп жатты. 1938 жылдары
халық жауларына шабуыл Қарағанды
облысының оқу бөлімінің бастығы
Қ.Құлсартов пен 190мұғалім халық
жауы ретінде айыпталды. Қарқаралы
аудандық оқу бөлімінің бастығы
Қ.Мұқашбаев пен бірге 10 оқу-ағарту
қызметкерлері сотталып, атылды.
Олардың ішінде Қу ауданындағы мек-
теп-интернаттың директоры С.Бер-
далин, Қу ауданының № 1 ауыл
мектебінің мұғалімі Р.Дошкин, Қу
ауданының оқу бөлімінің бастығы
Қ.Шайхин, қатардағы мұғалімдер
С.Алин, О.Күзембаевтар болды. Ұзақ
жылдар Қазақстанда бір қатар басты
қызметтер атқарған Ізмұқан
Құрамысов тұтқындалғанда тергеуші-
лерге берген жауабында: «Қазақ
халқының неғұрлым мәдениетті және
саналы адамдарын қаңғытып жіберді.
Ол адамдарды, біздер, бүкіл халық
мақтан тұтамыз. Солардың ішінде
Әлихан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов,
Мағжан Жұмабаев сияқты 100 жылда
бірақ рет туатын адамдар да бар.
Халыққа сол адамдар сендердің
жауларың деп сендіргісі келеді. Бұл
ақылға сыймайды, бұл халықтың
таңдаулы  ұлдарына  жабылған жала»
деген екен. ХХ-шы ғасырдың бас
жағында біздің сан ғасырлық тарихы-
мызда тұңғыш рет Қазақ халқын
әлемдік айдынға алып шығуға нақты
мүмкіндік туды, ол мүмкіндікті
туғызуға үлес қосқан «Алаштың
ардақтысы « Әлихан Бөкейхан еді» деді
Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында.  Сөйтіп Әлихан Бөкейхан
деген кезде әрқашан Ахмет
Байтұрсынов,  Жақып Ақбаев, Имам
Әлімбеков, Нығмет Нұрмаковтың ат-
тары жаңғырып тұратын болады деп
сенеміз. 
Қазақстан Республикасының Прези-
денті Н.Ә. Назарбаевтың 1996 жылғы
30 желтоқсанда қол қойған жарлығына
сәйкес, 1997 жыл «Жалпы Ұлттық
татулық пен саяси қуғын-сүргін
құрбандарын еске алу жылы» болып жа-
риялануына байланысты, осы
мақсатта біршама игі істер
атқарылуда. Осымен қоса 31-мамыр
саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске
алу күні болып бекітілді.  Қарқаралы
ауданы бойынша « құрбандарды еске
алу күні 31-мамыр - әр жылдарда  Алаш
ардақтылары құрметіне Бесоба ауы-
лында Имам Әлімбековты, Ақтерек
ауылында Ахмет Байтұрсынов дәріс
берген мектепте, Қарқаралыда Әлихан
Бөкейхановты,  Егіндібұлақта
құрбандарды еске алу рәсімдері үнемі
ұйымдастырылып келеді.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
55
Қазақтың жиын жиып, қазан көтерген еру кезінде төрден,
тұлпар мініп, ту ұстаған шеру кезінде алдан орын иемденген
киелі қауымның ежелгі ата қонысы Қарқаралы өңірінің көркейіп-
құлпыра беруіне тілектеспін.
Қыздары қызғалдақтай құлпырып, ұлдары бәйтеректей
аспанға ұмсынып, Ата Қазыбектен өрбіген алтын тамырдың
абырой-даңқын асқақтата беретініне сенемін.
Әлеуметке әмбе жақсылық, биік мерей бұйырғай.

Iзетпен:
Әбіш Кекілбайұлы.
3 мамыр 2008 жыл Қарқаралы.
*** *** ***
Қазақтың әулиесі, Абайдың әкесі Құнанбай қажы-кезінде бүкіл
қазақ жұртына үлгі шашты. Құнанбай қажы мешіті-соның бір
ғана көрінісі. Қалпына келуі, елінің дінін орнықтырып рухын
көтеру жолында қызмет жасап жатуы-қазақ елінің қайтадан
бекем болуының бір көрінісі болса керек. 
Құнанбай қажының рухы бейіште шалқығай!
Мұхтар Мағауин.
23.08.2004ж.
*** *** ***
Талай тарихи оқиғалардың куәгері талай ұлт перзенттерінің
табаны тиген атақты Қарқаралы жерінде болып, бауырларым
мен дидарласқаныма Алла тағалаға мың да бір шүкір.
Қарқаралылық бауырларыма тауфиқ пен ғинат, шапағат, зор
табыс игілік тілеймін!
Құрметпен-Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының
төрағасы,
Бас муфти Әбсаттар қажы Дербісәлі.
2004 жыл.
*** *** ***
Қасиетті Түркістан қаласынан келген Совет Одағының ба-
тыры Есетұлы Расул Құнанбай мешітіне келіп, зиярат етіп
жүрген барша мұсылман  қауымына, игі денсаулық тілеп, осы
қолтаңбаны қалдырды Алланың нұры жаусын, Қарқаралы еліне!
Есетұлы Расул. 20.06.2003 жыл.
*** *** ***
Он сегіз мың ғаламды жаратушы Тәңірінің нұр-шапағаты
түскен қасиетті жерұйықтары исі қазақ даласында да
баршылық. Сондай киелі өлкелер-Көкшетау, Баянауыл,
Қарқаралыға құрмет немесе 
естеліктер кітабындағы 
ескерткіш жазбалар

Қарқаралы. Бір ғажабы, жұмақтай жайнаған осы ғажайып
киелі топырақтан небір ғұлама-оқымысты, майталман жа-
зушы-ақындар, аққуға әуез қосқан күміс көмей әншілер шыққан.
Әр дәуір, әр заманда Қарқаралы азаматтары айбынды,
ержүрек те батыр, жас ұрпақтары, бозбаласы мен қыз-ару-
лары келбетті де сұлу-көрікті және шетінен талантты да да-
рынды болуы таң қалдырды. Ұлы геолог Қаныш Сәтбаевтың
«Алтайдан Карпатқа дейінгі ұлан-байтақ өлкеде Қарқаралы
топырағындай қасиетті, киелі жер жоқ» деуі де тегін емес.
Осыған орай Қарқаралыға арналған небір жазбаша
жәдігерлер аз емес. Мәселен, біздің тарихи қаламызға жолы
түскен сан дуалы ауыз қонақтардың естелік кітаптарға
жазып кеткен жүрек жарды лебіз, қолтаңбалары бүгінде
мұражайлардың төрінде тұр.
Бұл ескерткіш жазбалардың жас ұрпақты адамгершілікке, ел
мен жердің қадір-қасиетін бағалай  білуге Отан сүйгіштікке
баулып, тәрбиелейтіні сөзсіз.
М.Омарбекұлы.
*** *** ***
Қарқаралыға арнайы  сапармен келген Түркістанның
арғындары ата-бабаларымыздың туған жері Қарқаралыға игі
ниет білдіреді.
Түркістан қаласы арғындарының төрағасы Рахман.
*** *** ***
Қазақ халқына ұлы Абайды әкелген Құнанбай қажының мешіті
дініміз бен ұлттық рухымызға жалау ретінде қызмет ете бер-
сін. Дара тұлғалы бабаларымыздың әруағы жебесін.
Мұхтар Шаханов.
29.06.2007ж.
*** *** ***
Қарқаралы-қазақтың қасиетті, киелі жері. Елімізге ұлыларын
көп берген жерден болашағымыздың кемеңгерлері де көп
шықсын деп тілеймін.
Ел аман, жұрт тыныш болсын!
Мырзатай Жолдасбеков.
ҚР Президенттік мәдениет орталығының директоры,
филология ғылымдарының докторы, профессор.
*** *** ***
Қасиетті Құнанбай қажы мешітіне келу әрбір азаматтың бо-
рышы деп білеміз. Қай елде, қай жерде жүрсекте Құнанбай
қажымен Абай есімін халық біледі.
Сіздерге осы қасиетті елде, қасиетті мешітті сақтап күтіп
жүргендеріңізге мыңда бір рахмет.
Кенжемерген Қабышұлы Әбікеев,
контр-адмирал.
30.05.06ж.
*** *** ***

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
57
Уақыт өткен сайын қадірі арта түскен қасиетті де  әзиз
Құнанбай қажы бабамыздың Қарқаралыдағы жаңғыртылған ме-
шітін бір көру мақсұт еді. Билеп-төстеген уақыт ырық бер-
мей, кейбір ойға алған істеріміз орындалмай жатады емес пе?
Жас кезімде Қарқаралыда болып, бабамның еңсесі түскен
мешітінің алдында дәрменсіз ұзақ тұрғанмын. Көңіл ұшқыр, қол
қысқа кез еді. Арман-биік, асқар, құлдық-терең құдық кез еді.
Қалың қазақ даласы басынан не кешірмеген?
Араға отыз жыл салып Қарқаралыға арнайы соқтым. Қала
орталығындағы бабамның қайта түлеген мешітін көру мен
үшін үлкен қуаныш болды. Абай атам тоқтап жүрген көк ша-
тырлы үйге де ендім. Уақыт тапшылығынан бабамның меші-
тіне қона алмай аттанғаныма өкінсем де, еңсем көтеріліп,
рухтанып қалғандай болдым. Қазақтың киелі ордаларының бірі,
Алаштың ардақтыларының табаны тиген қасиетті
Қарқаралы топырағы көңілге қуат қосып, жанға шапағат да-
рытты!
Бабалар рухын ардақтап, солар көтерген шаңырақтардың
еңсесін түсіртпей, жас ұрпаққа аманат қылып тапсырып,
дәстүр қылып қалыптастырып, жол көрсетіп отырған ел
азаматтарының үлгі-өнегесі мақтанаралық та, қызығарлық
та жай!
Қарқаралының тарихы 180-ақ жылдан бұрын басталды де-
генге сену қиын. Қарқаралы тарихы әлде қайда тереңде
жатыр. Оны зерттеу болашақтың ісі. 
Әйтсе де, торқалы той құтты болсын! Қасиетті Қарқаралы
топырағына Алланың нұры жаусын! Алла тағала Ел-жұртты
берекесінен айырмасын! Өркендеріңіз өсіп, ел арқа сүйер тірек
болсын!
Роллан Сейсенбаев,
Қоғам  қайраткері, халықаралық 
Абай клубының президенті, жазушы.
*** *** ***
Қасиетті үйде орналасқан музыкалық мектепке зор болашақ
тілеймін. Ал оқушыларға, дарындылығыңызды әрі қарай дамы-
тып, елімізді, халқымызды насихаттау жолында табыс тілей-
мін.
Ізгі ниетпен:
Бірғаным Әйтімова.
*** *** ***
Қарқаралы-қазақтың хас батыры Тоқтар Әубәкіров дүниеге
келген киелі топырақ.  Біз Батырдың 60 жылдығы құрметіне
өткізілген турнир қатысушыларына зор денсаулық тілейміз.
Халқына амандық тілейміз.
Құрметпен: Парламент депутаттары 
Е.Әбілқасымов,
З.Алшынбаев, 
Б.Өтепбаев,
Р.Шаекин.
** *** ***

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
58
Қарқаралыдағы музейді көріп, аралап, көптеген
мәліметтерге қанық болдық. Өлке тарихы, ел тарихы, жақсы
көрсетілген. Алдағы уақытта осы бағыттағы жұмыс
тұрақты түрде жалғастырылатынына кәміл сенеміз.
ҚР Парламент депуттаттары Оралбай Әбдікәрімов, 
Нұрлан Әбдіров, Серік Темірболатов, 
Мейрам Пшенбаев, Рахмет Мақашев.
*** *** ***
Ел игілігіне, ел инабаттылығына, иманжүзділікке
тәрбиелейтін тарихи Құнанбай қажы мешітінің қауымына
үлкен табыс, береке тілейміз.
Еліміздің амандығы, саулығы ырыс-берекесі аса берсін!
Қарқаралы өңіріндегі бүкіл халыққа баянды береке тілейміз.
Тарихи мешіттің қасиеті қолдай берсін. Еліміздің
Қазақстанның абыройы өсе берсін
Сағынбек Тұрсынов,
ҚР Парламенті Мәжіліс депутаты.
31.01.2008ж.
*** *** ***
Құнанбай қажының киелі мешітіне келіп Құран оқыттық.
Қарқаралы өңірінің барша жұрт, азаматтарына жақсылық ті-
лейміз. Әйгілі Мәди Бәпиұлының ескерткішін орнату құрметіне
келген Астана, Алматы азаматтары атынан келген
қонақтар:
Амангелді Ермегияев, Көпен-Әмір-Бек, Жүрсін Ерман.
15.ІХ.2007ж.
*** *** ***
Үлкен елдің үлкен тарихы бар. Сол тарихты әспеттеп
отырған Қарқаралы халқына үлкен рахмет. Тамаша жердің
адамдарына денсаулық, бақыт тілеймін!
Құрметпен: «Астана» аймақтық құрылымның 
қолбасшысы, генерал-майор Шацков.
*** *** ***
Совет Одағының Батыры Мартбек Мамыраев №1 қазақ
орта мектебі коллективіне Жеңіс тойының 40 жылдығы ал-
дында зор денсаулық, бала тәрбиесінде табысқа жетулеріңе
тілек білдірді.
Бұл тілек кездесу кешінен кейін жазылды.
Мартбек Мамыраев
23.ІV.1985 жыл
*** *** ***
Өткен күндерден алғанымыз келешекке рухани азық болсын.
Жайнай берсін киелі Қарқаралы!
С.Әбдірахман,
қоғам қайраткері, экс-депутат.
26.08.2007 жыл.
*** *** ***

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
59
Құнанбай қажының мешітіне келіп құран оқытып, тәуіп еттік.
Балаларымыздың тойында болып Алладан тілек тілеп
қажының рухы қолдай жүрсін деп мінәжат етуші Жаңаарқа
ауданынан келген
Артықбай Қадырбайұлы,
Бадиша Жармұханбетқызы.
26.10.2007ж.
**** **** ***
Жастардың талаптарына нұр жаусын! Үлкен биіктерден
көрінсін. Абай атамыздың рухы берілсін. 
ҚР Білім және ғылым министрлігі.
Көпбосынов, Шолпан Бейсенбаева.
19.09.2006ж
*** *** ***
Құрметті ардагерлер мұражайының ұжымына!
Осы ғимаратта бас қосатын ардагерлердің естеліктері,
әңгіме-дүкендері болашақ, ұрпақтардың жанында сақталады
деп сенемін. Жасай беріңіздер, қарттарым!
Тілек білдіруші: Нүркен Мырзаханұлы, биология
ғылымының
докторы, профессор. 
12 қараша 2003 жыл.
*** *** ***
Қасиетті де, киелі Қарқаралы ауданының ең алғашқы
мектебінің 70 жылдық торқалы тойының қарсаңында келген
екенбіз. Музейдің бай тарихын көрдік. Атыңнан айналайын деп
халық атап кеткен елдің бай тарихын жасаушылардың көбі
осы мектептен шыққан екен. Ел байлығы мен дәулетін
дамытуға ат салысқан азаматтардың көбі осы мектептің
түлектері. Соған сай болыңдар. Егеменді тәуелсіз еліміздің
азаматтарын тәрбиелеуде үлкен табысқа жетіңіздер.
Қ.Медиев,
ҚР-ның еңбек сіңірген қайраткері,
облыстық Мәслихат хатшысы.
11.10.2002 ж
*** *** ***
Тілегіңіз қабыл болсын, ақсақал!
Тоқтар Әубәкіров.
11.10.2002ж
*** *** ***
Құрметті Қарқаралы ардагерлері!
Семейден келген  Абылай қожаның шөбересі, Жұмағұл қажының
немересі  Сақайып қожаның нәсілі Елеубек Жұмағұлов, жұбайы
Әсия қасиетті жердің халқына игі тілек білдіреді. Қарқарал-
бүкіл қазақтың жайсаң азаматтары түлеп ұшқан қасиетті ұя.
Сіздерді қазақтың генефоны деп атасақ, шатыспаймыз.
16.06.2006 жыл.
*** *** ***
Қасиетті Құнанбай қажының мешітіне келіп, басымызды идік.
Әрқашанда Қарқаралы тұрғындары аман болсын.
Сіздерді Алла тағала қорғап, қолдап жүрсін!
Құман Тастанбеков және Меруерт Өтекешова.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
60
“Қыз Жібек” кинофильмінің бас кейіпкерлері.
23.04.2008 ж
*** *** ****
Сегодня группа экскурсантов посетила музей с большим ин-
тересом мы выслушали рассказ директора музея Б.Ж.Абилова.
Узнали много полезных вещей по истории Центрального Ка-
захстана. Желаем коллективу музея дальнейших творческих
успехов. 
Подписали: от Караганды и Питербурга Ю.Г.Попов,
О.В.Черноок. настоятель Света Скорблянская Храме
г.Абая Карагандинской обл. А.Угельков.
19 июля 2007 года.
*** *** ***
Аса қадірлі Қарқаралы елін Құнанбай атамыздың аруағы
желеп-жебеп жүрсін.
Меруерт Түсіпбаева,
Қазақстан Жастар сыйлығының лауреаты,
Әнші-актриса. 
20 тамыз 2004 жыл.
*** *** ***
Қарқаралыдағы Құнанбай қажының өз қолымен салдырған ме-
шіті ғасырдан ғасырға жалғасатын құдіретті де құнды қазына
болары хақ. Құнанбаймен, Абаймен жалғасқан қастерлі тарих
жолы адал ниетті азаматтарға игі қызмет ете берсін!
Серік Тұрғынбекұлы,
Ақын.
Астанадағы Қуанышбаев атындағы драма театрының
ұжымы. 
12.11.03
*** *** ***
Қарқаралы еліне деген тілеуіміз қабыл болсын. Елімізге бірлік,
имандылық берсін!
Аманжол Әлтаев,
ақын.
25.10.2004 жыл.
*** *** ***
Киелі топырақ, қасиетті Қарқаралы жерінде болып, Құнанбай
қажының мешітінде құран оқытып, дұға бағыштадық. Алла
тағала Қарқаралы халқына баянды болашақ берсін.
Игі тілектермен Қарағанды облысы аудан, қала
әкімдерінің орынбасарлары: І.Ісләмұлы (Абай ауданы)
М.Қожахметов (Ұлытау ауданы), А.Сәлімбаева
(Қарағанды), А.Әли (Бұқар-Жырау ауданы),
М.Жандәулетов (Жаңаарқа ауданы), М.Түкбаева (Балхаш),
Оспанова (Қаражал қаласы), Есмурзаева (Сәтбаев), 
Шарбекова  (Приозерск қаласы), К.Смағұлов (Жезқазған
қаласы),  Искаков (Қарағанды),
Даутова (Нұра ауданы), 
Е.Иманғалиев (Білім департаменті).

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
61
«Абай әкесімен бірге Қарқаралыда тұрғалы көп күндер болды. Қазірде
әбден қыс түсіп, қар бекіп алған-ды.
Құнанбай кішкене қаланың тап ортасындағы көк шатырлы, үлкен ағаш
үйді ақ шидемін айналдырып киген қыс кәрінің көрінді...»
М.Әуезов
«Абай жолы» романынан.
***
«Атыңнан айналайын, Қарқаралым,
Сенен бұлт, менен қайғы тарқамады.
Сайыңнан сайғақ құрлы сая таппай,
Мен Мәди қуғын көрген Арқадағы»
М.Бәпиұлы.
*** 
«Қарқаралы, сен маған жолықтың,
Өлеңі болып Қасым Аманжоловтың
Таң жүзі болып,
Ән құзы болып Мәдидің.
Қанды ізі болып көк ала жорықтың
Қарасам саған қашанғым еске түскендей,
Қаба сақалды тауларың ескерткіштердей.
Қарағайларың қапсағай бойлы
Қазыбектердей,
Самал желдерің сандық тастарға
Жырларын жуып өткендей»
С.Мәуленов.
***
Көп таудың арасында Арқадағы,
Атақты бір сұлуы Қарқаралы.
Көркем кескін, Кербез тау адам түгіл,
Бұлтты аспандағы тарта алады.
Ол кезде мекендеген ел аз ғана,
Тайсалмай тауды кезіп жортады аңы.
Қоршаған Қарқаралы қорғанының
Бұғылы-тау отауы ортадағы.
С.Мұқанов
«Сұлушаш» поэмасынан.
***
«Түн жылы болды. Түйенің боздағанына, жылқының кісінегеніне оянба-
стан біз алаңсыз жайлы ұйықтадық. Қонған жеріміз Қарқаралы тауы
көрінеді. Таудан әрі –Қарқаралы округінің орталығы. Дәл осы жерден
қырық шақырымдай Жарлыға құятын өзендердің бірінің бойына жетіп
аялдадық. Біз жүріп өткен жерлер өте көрікті. Айнала құз-
жартастар...»
Адольф Янушкевич
«Қазақ даласына сапар туралы   жазбалар» кітабынан. 
Саяхатшы, этнограф.
***
Қарқаралы туралы ақын
жазушылардың толғаныстары

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
62
Туғызған Қарқаралы Қасымдарын,
Тауының серік еткен жасындарын.
Көп мұнда айыр көмей, жез таңдайлар,
Жерінің жеткізе айтар асылдарын.
Анасы, шын бесігі өлең-жырдың,
Бағасы түсер  артып сенен кімнің.
Қазақтың қасиетті бір өлкесі,
Қазынасы өткен күннің, келер күннің.
Ғафу Қайырбеков.
***
Қырына шықсам шолып шартарабын,
Кеудемді шабыт кернеп, артар ағын.
Тудырған батырды да, ақынды да.
О, менің қасиетті Қарқаралым!
С.Ләмбеков.
***
Қыз берген Қарқарасы түсіп қалып,
Тау атын Қарқаралы қоя сапты.
Жанақ ақын.
***
«Өңірін Қарқаралы кездім тынбай,
Ішімнен бір мақтаныш сездім ыңғай.
Еліміз ырысы мол, бақытты екен,
Мәңгіге мекендеген жерді мұндай»
Ғ.Орманов.
***
«Қазақи хас қасиеттердің алтын бесігі, ұлттың ұлы ұясы, қасиетті
өлке, құт мекен-Қарқаралы» 
С.Досанов.
***
«О, менің қасиетті Қарқаралы,
Жаныма жалын құйып сары самалың.
Жата кетсем жастық боп жар қабағың,
Аралап, тау-тасыңды шаршамадым.
Көз алдыма елестеп қай-қайдағың,
Толқытып көңіл-күйін шайқайды ағын.
Мынау жермен бір кезде жүрген шығар,
Қол ұстасып Сұлушаш, Алтайларың».
Ж.Өмірбеков.
***
«Өр кеуде, биік еңсе Арқадағы,
Ел сүйген ертегілі Қарқаралы.
Етектен өрлей өскен ну қарағай,
Көк сеңгір құз өркешті марқа туы»
Ғ.Игенсартов.
***
«Тұнған пәк сұлулықтың шартарабы,
Ақынның асқақ жыры, айтар әні.
Арқаның ақиығы секілденіп,
Алыстан шақырады Қарқаралы»
С.Ақсұңқарұлы.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
63
Мәди Бәпиұлы
ҚАРҚАРАЛЫ
Атыңнан айналайын Қарқаралы,
Сенен бұлт, менен қайғы тарқамады.
Сайыңнан сайғақ құрлы сая таппай,
Мен бір жан қуғын көрген Арқадағы.
Басын Ұшқараның балғын едім,
Көкорай сазға біткен шалғын едім.
Екінің бірі болсам арманым жоқ,
Мен туған бір атадан жалғыз едім.
Қонғаны ауылымның Талды-ау деймін,
Жағалай ел жайлауға қонды-ау деймін.
Кір жуып, кіндік кескен туған жерлер,
Артыма бір қаратпай қалды-ау деймін.
Немене, көрген қызық көрмегендей,
Жас дәурен жауар бұлттай өрлегендей
Жастық шақ көк семсердің жүзі емес пе,
Қайрап ап қалың жауға сермегендей.
Жаппар Өмірбеков
ҚОҢЫРТӨБЕ
Тауға толып тұрған жоқ қой төңірек,
Неге сені атады екен «төбе деп,
Сенен биік тау көрмеп ем бір кезде,
Содан ба екен сенің жөнің бір бөлек.
Жалаң аяқ жартасыңа шығып ем,
Қара құстың ұяларын бұзып ем,
Тұрғандағы төңіректі түгендеп,
Шіркін менің сол дәуренім қызық ең!
Сенен биік таулар көріп білсем де,
Сен ыстықсың қай бір жерде жүрсем де.
Бауырыңда өтіп ата-бабам ғұмыры,
Балалығым қалған екен бір сенде.
Балалығым бауырыңда тай мініп,
Жүр ме екен әлі қозы-лағын қайырып?
Тау жаңғыртып дуылдасып алысып,
Өрге қарай өжеттермен жарысып,
Жүр ме әлде көк бұлақтың жанында,
П О Э
П О Э
З И Я
З И Я

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
64
Құрбысымен күрес салып, шалысып?
Біреу күліп, біреу зарлап жыласын,
Қоңыртөбе, осында сен куәсің.
Көк мұнарың көкейіме күй салып,
Алыстан да көзді тартып тұрасың!
Менде иісі бар топырағыңның, гүліңнің,
Тал бойыңа хош исіңді сіңірдім.
Жырлап жүрмін менен тарап тұрсын деп,
Өшкенің мен өткенің де бүгінгің!
ҚАРҚАРАЛЫ
Сағынып тау-тасыңды кеп жүр едім,
Жағалай жасыл орман желбіредің!
Көңілім жаңа ғана оянғандай,
Жүрегім лүпіл қаға елжіредім.
Қарай берсем, қарашығым талар ма?
Жұпарыңды жұтсам құмар қанар ма?!
Қарайлап қонақтаған асқарыңа,
Қырандай қалықтаймын аспаныңда,
Құйылып көкейіме шақырады,
Назы бар сұлулардың жас қайыңда!
Құштарыма ғашық кеудем толар ма?
Жұпарыңа жұтсам құмар қанар ма?
Түрленген атырабың, шартарабың,
Бөленген жасыл нұрға Қарқаралым,
Көз ашқан бауырыңда бөбегіңмін,
Атыңды атай жүріп марқаямын.
Қарай берсем көркіңе көз тояр ма?!
Жұпарыңа жұтсам құмар қанар ма?
Шота Уәлиханов
Шота Уәлиханов
ҚАРҚАРАЛЫ
Тоқтар-жан, құтты болсын алпыс жасың!
Өрге қарай атылсын тепкен тасың.
Қазақ атын әлемге мәлім етті,
Ыстық жүрек, қыран көз, алтын басың.
Туған жерің киелі Қарқаралы,
Мұнда туған елімнің мақтанышы.
Ата даңқын ту қылып нық ұстадың,
Байлығың көп Отанға берер әлі.
Тойың тойға ұлассын Тоқтар батыр,
Биік болсын сен тіккен алтын шатыр!
Әр ісің жас ұрпаққа үлгі болып,
Бұл елден тағы шықсын талай батыр!
Еншалла!
Халқың көзбен көреді,
Айтқаным менің келеді.
16 қыркүйек 2006 жыл.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
65
Ғалым ЖАЙЛЫБАЙ 
ҚАСЫМ АМАНЖОЛОВҚА
Қара түнді  қақ жарған самаласын
Жаңа ғасыр
Жаңаша бағаласын.
Қарқаралы басында жалғыз арша»
Қара өлеңнің төрінде дара Қасым.
Ақ сәулелер сүйгенде Ай қанатың,
Әппақ нұрға өзі де айналатын. 
«Қасым солай болмаса несі Қасым»
Ерке өзені өлеңнің қайран Ақын.
Зарын айтсам заманның зар илермін,
Ақ, қарасы аралас фәни көрдім.
«Сая таппай сарғайған сайғақ құрлы»
Қарқаралы-мекені Мәдилердің.
Сол биіктің мен білсем,
Ұлы өнері,
Жалғыз арша басында түнереді,
Аспандатып ақынын жібереді.
Қасиетті  қарт таудың қатпарлары
Қара ормандай халқымның тірегі еді.
Сая іздеме сайымнан
Сайда қалып,
Көкке шаншыл!
Қанатты байлап алып.
Абыз мекен қобызын күңірентіп;
Ақ батасын бергені Айдан анық.
Көк пен жердің арасы...
Көңіл емі,
«Елім-айлап» егілген елім еді,
Тойған тобыр ол жайлы не біледі?
...Қарқаралы басына шыққан жанға,
Шыңғыстаудың шыңдары көрінеді.
Өлең-жырдың үйірі кіл қасқадан,
Тауынан бұлт,
Жанынан мұң қашпаған,
Қасым ақын секілді құрдас маған.
..Биіктің бағасын білмейді екен
Шыңғыстаудың шыңымен сырласпаған.
Шалқығанда шабытпен шалқар ағын,
Дүниенің кезесің шартарабын.
Орал, Байқал,
Қиырды Қасым-жырмен-Құшағына сыйғызған Қарқаралым!

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
66
..Жасыдың да тірлікте
Жүдедің де,
Бомба кетті жарылмай жүрегіңде.
Өртке тиген дауылдай өлеңімен
Қарқаралы өзіңсің жыр еліңде.
Жасыл көктем,
Жасыл бақ,
Жасыл көше,
Жапырағын жайды екен асыл неше,
Ай, Күн емес қоштасты ғасыр кеше.
...Алаштағы ақынның арланы еді
Қасым демей қайтеді жасын десе?

ШАЙТАНКӨЛГЕ БАРҒАНДА
Мағауия Сембайға
Сүрлеу соқпақ бастады қайқаң белге,
Қайқаң белге бір шықпай  қайтам ба елге?
Шақырайтып шілденің шіліңгірін-
Бір топ ақын келеміз Шайтанкөлге.
Бір топ ақын келеміз оттай жанып,
Бір топ ақын келеміз шоққа айналып.
Ақсұңқардың Серігі алдымызда,
Қарайлайды артына тоқтай қалып.
Бір топ ақын...
Бәріміз ауылда өскен,
Дауыл кескен кіндігін,
Жауын кешкен.
Ұлар тілін ұғатын Ұлықбек бар-
Заңғар-заңғар Зайсанның тауында өскен.
Бір биікке бізді арман жетектеді,
Төте жолға берерміз төтеп тегі.
-
Сәт!-дейтіндей, іздесең
Дара қайнар-
Қарағайлар, қайыңдар етектегі
Жанардағы жақұт жыр,
Лағыл аймақ,
Ұрпағының жүретін бағын ойлап,
Жанартауын жаныңның жарқыратар
Сарыарқаның сайынан сағым ойнап.
Ақ самалдай аңқылдап еседі үміт,
Өңірінен өмір ап өседі жұрт.
«Қарқаралы басында жалғыз арша»,

Одан әрі...
Көгінде көшеді бұлт.
Топ ақынбыз...
Іздеген нұрды көктен,
Үмітінің үкісін үлбіреткен,
Сағынтайдың Серігі жыр оқиды.
Жасылдары жасындай дір-дір еткен.
Аһ, Шайтанкөл!
Жаралған тұнығы ардан,
Сырың арман талайға,
Жырың арман.
Көл біткеннің барлығы жер үстінде,
Шың басына сен ғана шығып алған.
Сел боп аққан серт пе едік,
Сезім бе едік,
Сайларыңнан сайғақтай безінбедік.
Топ ақын тұр жартаста
Топ арқардай,
Айнасынан айдынның өзін көріп.
Қарқаралы!
Біздерге жарасар ән,
Бұл соқпақпен жүрмейді аласа адам.
Шайтанға да шер айтар шайырларды
Аспан көлге апардың, Мағаш ағам.
Қарқаралы!
Жүдегенде саған кеп жүгінді ұлың,
Бүтін сөзін айтармыз бүгінгінің.
Шайтанкөлді шайырлар шайқап қайттық,
Шақырайтып шілденің шіліңгірін...
ҚАЗАҚЫ ӨЛЕҢ
Өмір, 
Сенің арнаңа түсіп ақтым,
Толқын-толқын күндерді ұшыраттым.
Біздің бастан бір дәурен жалт береді
Үйіріндей үріккен қысырақтың.
Жарық таңның жалқыны
Жалғасқаным,
Ардың әні шырқаған алғашқы әнім.
Мұнар-мұнар мұнартқан бір керуен,
Мендегі мұң, бауырым,
Сәл басқа мұң.
Жыр қақтадым жанымның жалынына,
Ырғақтарым шабыттың шарығына
Қайралды да

Қосылып күңіренді
Шалдар шалған қобыздың сарынына.
Дүр дүние, дүрмек пе, дүрбелең бе?
Белгі болып қалармыз бір белеңде.
Осы өлеңді жазбай-ақ қояр едім,
Жалғандығын жалғанның білмегенде...
*** 
Қарашада қалмайды гүл ағашта,
Мына дәурен тұрмайды мына баста.
Шыр айналып шылбыры, шыдам бітіп-
Жер тарпыды тағы да құла қасқа.
Алтын кірпік арай күн, арманым ең,
Тағдырым бар табысар таңдарымен.
Жауыздықпен шабысты жан-жүргеім-
Ауыздықпен алысты ардакүрең.
Тұлпарым, дүлдүлім, арғымағым!
Мәңгі бағым..таңдарды таңға ұрамын.
Шалдығамын көмбеден көре алмасам,
Зар қыламын айта алмай Ардың әнін.
Мұңайтады мына күн мұлығыңды,
Жын-жыбырға түргізіп түндігімді.
“Елім-айды” ертемен еңіретіп-
Сүргендеймін бұрын да бұл ғұмырды.
Безеріп бел,
Өксіп қыр,
Жылады ауыл,
Жаратқанның ести ме құлағы ауыр.
Желбауымды желкелеп желпілдеткен-
Басқа дауыл білерім мына дауыл.
Арманым-ай!
Алды-арты айран асыр,
Жырларымды жолыңда пайдаға асыр.
Асылыма араша түсе алмаған-
Жайма базар секілді жайма ғасыр....
ҚАЙЫРЛЫ ТАҢ, ҚАЗАҚ ЕЛІ!
Көңілде, күй, ағында,
Дабылда, дара тұлға,
Тұлпардың тұяғында,
Аққудың қанатында,
Қайырлы таң, Қазақ елі!
Жанына жарасымды
Бақ құшқан бар аймағы.
Оятсын Алашымды

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
69
Шұғыла, арайлары!
Қайырлы таң, қазақ елі!
Басымда бақ түнеді!
Ұрпақсыз заты асылдай.
Анамның ақ тілегі,
Бабамның батасындай-
Қайырлы таң, Қазақ елі!
Заманның қазақтары
Ертеңге жол ашады.
Ғаламның ғажаптары,
Баламның болашағы-
Қайырлы таң, Қазақ елі!
***
Арқаның ауа көшті аңызағы, 
Тамылжып жеткен кезде тамыз әні.
Мезгілсіз жел ұшыраған жапырақтай
Бір жазы өмірімнің тағы ұзады.
Көңілім көк кептер ме,
Шағала ма?
Сезімді шомылдырдым самалаға.
Жаныңнан жарық жұлдыз
Жарқ етті ме,
Сағымнан сәуле іздеген қара бала?...
Ертеңге өркен болып әні ұласқан,
Жолым бар
Өлең іздеп арып-ашқан.
Жандарға дәру болар бағы
Қашқан-
Шөлейтте өседі ғой-Адыраспан.
Жұмбағын бұл жалғанның кезім ұғар,
Төзімі бар жандардың
Сезімі бал.
Көлдегі көзге түспес шөже құстың-
Сәл ащылау болса да өз үні бар.
Тартқанда өмірімнің көші ілгері,
Мұңайсам,
Кінәлама, досым, мені.
Жүзінен өкініштің табын көрем.
Қызуы қайтқан күннің бесіндегі.
Кешені бүгін жатыр ұмыттырып,
Қас қағым сәттерінен сыр ұқтырып,
Көктемі көңілімнің-аққулы айдын,
Өткелі өмірімнің-үміт-күдік....

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
70
АҚ ҚАЙЫҢ
Мен жоғымды сенен келіп іздеуші ем,
Арманымнан күдерімді үзбеуші ем.
Көктемде, аппақ қайың, мен сені
Ақ балтырлы, көк көйлекті қыз деуші ем.
Бүгін келсем, әсерің жоқ көктемдей.
Көңілге де бір жел тұрып өткендей.
Ақ балтырың бәз-баяғы қалпында,
Көйлегіңді біреу шешіп кеткендей.
Күз келген соң уақыт тартып жетегін,
Жыл құстары тауыпты өз мекенін.
...О, ақ қайың, саған қарап ұқтым мен
Өмір мәңгі көктем емес екенін!
1927ж
***
Арқаға биыл көктем келгелі,
Ойларға сезім өткел бермеді.
Сағынып кеттім құралай қызды,
Ол бірақ мені жек көрген еді.
Жалғасып аппақ тілекке мұңым,
Тербеліп кеткен жүректе жырым.
Жарқырап күндей ашылмайды ма
Сол шақтан қалған жүдеп көңілім.
Сарғайсын неге сағыныш әні,
Келген жоқ маған кәрі қыс әлі.
Жабығудан бір жалықпайсың деп,
Жалғыз қалғанда жарым ұрсады.
Асып-тасқанда кенерем көлдей,
Өксимін неге өлең өлгендей.
Жел тұрса кейде желпілдеп ұшам
Жиде ағаштағы жебегендердей.
Елік қыз ерке,
Кекілдім еді,
Ақын біткеннің жетім жүрегі.
Уақыттың жолы қиыр да шиыр,
Бақыттың соңы...
Өкіндіреді.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
71
Серік Ақсұңқарұлы
Серік Ақсұңқарұлы
А В Т О Р Д А Н
Қарқаралы!
Сенің Сарыарқадағы заңғар бір шыңың
Қызыларай тауының етегінде дүниеге
шыр етіп келіп, орда бұзар отызымды
жасыл орманды Жиренсақал тауының
қойнауында дүркірете өткізген бір ұлың едім.
А д а м з а т т ы ң
сұлуы Сенің Ләйләң еді ғой.
«Шайтанкөлде бір қыз бар Ләйлә
деген, соған мені ғашық қып бай-
лады өлең» деп жыр жазып жүріп,
қалай ақын болып кеткенімді өзім
де байқамай қалғам... «Коммунизм
таңы» газеті менің Музамды басы-
нан құс ұшырмай әлдилеп,
Қарқаралының халқы мені
алақанына салып, Алаштың аспа-
нына көтерді. Қарқаралы
ғаламзатты көз алдыма алып
келді. Қарқаралының тауына
шығып – Адамзатты көрдім! «ХХ
ғасырдың 20 сәтін» жазып, арқама
аруақ қонғандай күй кештім.
«Әуелі Алланы аузыңа ал,
құлыным!» – деп отырушы еді менің шешем, Тұранға Құранды
әкелген арабтың үмбеті – Қожаның қызы – Һалифа Рамазанқызы.
Содан Құранның өзегіне нұр, өміріне мән-мағына беретін он шақты
сүресін өзімше қазақша тәржімалап, бетімді құбылаға қараттым.
Сөйтсем, ақындықтың рахатынан – бейнеті, ғажабынан – азабы
көп екен. Қазақтың қызғыш құстары Әлихан Бөкейхан мен Әлімхан
Ермек, Ақбайдың Жақыбы жүріп өткен тау-тас табанымды
қытықтап, суын ішкен бұлағы сусынымды қандырып, жанын
жадыратқан қара орман – қарағайдың жапырағы өзегіме өлең болып
құйылып, өмірімді өзгеше нұрға бөледі.
– Ясная Полянаңа бара жатырсын ба? – дейтін еді ел маған
Жиренсақалды бетке алғанда. Расында да ол менің Жыр Бағым – Нұр
Бағым еді. Онда Ару анам Һалифа тірі еді. Жесірліктің не екенің ол
кісі жақсы білгенмен, жетімдіктің не екенін мен онда сезген жоқ едім.
Ерке едім. Еркін едім. Жиренсақал шыңындай асқақ, Шайтанкөлдей
биікте едім.
Бір кезде Қасымына пана бола алмай, іші қанжылаған шерменде ел
мені басына көтерді. Арыным асқақтап, ақылым кемелдене
бастаған. Сенде жүріп, Серік Ақсұңқарұлы атандым. Атымды Алаш

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
72
таныды. Отызыншы жылдары осында аупарткомның хатшысы
болып, жетімді жебеп, жесірді жарылқаған әкемнің көзін көргендер
мені емірене ішіне тартты. Мен де олардың ала жібінен аттап өткем
жоқ. Арамға есе жібермей, адалдың сөзін сөйледім. Әкемнің аруағы
риза болсын дегем .
Әкем – Ақсұңқар. Құстың баласы болған соң, жер бауырлап жүруге
хақым жоқ-ты. Сол Құс маған Асан Қайғының бір сөзін айтқан:
«Сайын Сахарадан Жерұйығын іздеген Асан Ата желмаясымен желіп
жүріп, Қарқаралыны көргенде:
– Е-е, мынау Жаһананың жасылы,
Алла-Тағаланың асылы екен! – депті.
Сол жасыл жер жанымды жырға бөледі.
Отыз жыл ой мен қырды кезіп, қара шаңырақтың қадірін біліңкіремей
бара жатыр екем: Сенде отау көтеріп, үй болдым, түтінімді
түзедім. Менің ұлым Рауан, қыздарым Фариза мен Әлия сенің
топырағыңда жарық дүниеге келді. Мен – балалы, Анам – немерелі
болды. 
Әкем марқұм айтушы еді: «Адам Ата мен Һауа Ана жұмақтан
қуылғанда, осы Қарқаралыға  түскен көрінеді. Адамзаттың арғы
атасы Қабыл – Абыл да осы өңірде дүниеге келіпті-мыс.
– Мен – Һауа Ана,
Сен – Адам Ата боласың! – депті Һауаға қазақша тіл бітіп.
– Ана деген сөз түсті ғой аузына,
Сенің тілің – Ана Тілі болады! – депті Адам Ата сонда. «Адам Ата –
Һауа Анада» мен сол әкем айтқан аңызды—жырға айналдырып жі-
бердім.
Сол Ана тілімізді арда емген Кемпірбай, Шөже, Әсет, Қаллеки,
Әлжаппар, Қапан, Қасымдар сенің атақ даңқыңды Алты Алашқа
жайды! Абайдың Анасы—сенің қызың Ұлжан еді. Алаштың Анасының
бірі Һәм бірегейі—Сенсің, Қарқаралы—Қараорманым менің!
Сенің топырағың киелі. Алашқа аңыз болған арыстарың қандай еді! 
Мен де Сенің ұлыңмын, Қарқаралы—Қараорманым! Сен—
Қазақстанның шағын ғана макетісің ғой. Саған қарап бүкіл бір
ұлтты тануға болады. Тарихи сілкіністер кезінде Алашыңмен бірге
абдырап, ақыл-есіңді жинап, етек-жеңіңді жиғансың. Ақтабан
шұбырынды—Алқакөл сұламадан Қазағыңмен бірге өтіп, Көк
Тәңіріден басына азаттық сұрап, еңірегенде етегің жасқа толған.
Сенің Жүрегің—Ғасырлар Кардиограммасы! Мен соны қолыма алып
оқимын да, Қазақстанның өткені мен кеткенін көзіме елестетем:
ол—жырға айналған соң ғана жүрегім тыншып, жүгім жеңілдеп,
жүзіме нұр жүгіреді.
Алашым—Азат! Енді саған қайдағы бір қағылған-соғылған келіп,
орманыңа от қоя олмайды! Алла Сені Алаштың бағына Көкпен Көк
қылып жаратқан! Сен—мәңгі бақи көгеріп тұру үшін туғансың!
Қазақтың Көк Байрағындай!
Сені Швейцария деп жүрген кім осы?! Швецария—Еуропаның
Қарқаралысы емес пе еді!

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
73
Қарқаралыдан шығып, Сенің көгілдір тауларыңа аяқ арта бергенде
көзім— нұрға, көңілім—жырға толып кетеді. Тау ішінде, түтінің
көкті көлбеп, Сен жатасың. «Шайтанкөл аққулар мекені» дейтін Ме-
йірхан Бұлбұлыңның сұлу үні құлаққа шалынады. Ол менің әнім еді
ғой. Менікі емес—Сенің әнің ол! Сен – әнге айналғалы қай заман,
атыңнан айналайын, Қарқаралы! Көгілдір тауларыңды тағы да
бетке ұстап, Саған келе жатырмын, тірі пендеге имеген өр ба-
сымды Саған келіп иейін! Топырағыңды сүйейін! Гүл—Елім—
Сарыарқада лүпілдеген Жүрегім, Қараорманым – Қарқаралы!!!
... 1997 жылы тамыздың 16-жұлдызында, сағат 14.30-да Қарқаралы
ормандарын қалың өрт шалды. Бидайық, Ақтерек, Жиренсақал
Әулие, Комиссаровка алқаптарына айдаһарша бас салған қызыл
жалын әлі күнге дейін көз алдымда тұр. Өрт шыққанда мен
Жиренсақал Әулиенің етегіндегі шешемнің үйінде едім. Өрттің лебі
маңдайымды шарпыды. Кеңес өкіметі Қарқаралыны қызойнақ жасап
еді. Енді бұл от-ойнаққа айналды!
Қарқаралыда, қалың өрт кезінде адамдық-азаматтық құбылыстың
қарасы көрер көзге көпе-көрінеу көмескі тартып, пенделік-
өзімшілдік, өлермендік пиғыл айқұлақтана көзге түсті.
Қорқыныштысы – осы. Қарқаралы жасылынан айрылып, қаралы
қарағайдың қара жердегі тамырлары жанып жатқанда, рухани ерге-
жейлі қолына ара ұстап, қара орманға бас салды!
Қарағайдың қалай өртенгенін өз көзіммен көрдім. Оның 1 метр
тереңдіктегі тамыры жан-жағына 10-15 метрдей жайыла таралады
екен. Ысылдап жанып жатыр... Айдаһар секілді! Бойынан бөлінетін
эфир майы өз-өзінен лапылдай береді. Қарағай – Қарқаралының
алтын тәжі! Патшаның тәжі өртеніп жатыр! Құл-құтан  —  мәз...
Баяғыда хан тақтан түскен күні  —  Алаш аттан түсіп еді. Жаяу-
жалпылы, аш-жалаңаш, тексіз тобыр ақ патшаның аяғына
жығылып, Абай сын тезіне алған антиқазақтық қасірет:
көрсеқызар жалмауыз, алтыбақан алауыздық атқа мінді де, ұлттық
менталитет бұзылды. Бодандық ұлттың өзегіне түскен құрт еді.
Өртенген орманның да өзегі  —  құрт. Діңі мен қабығын жеп, көкті
көрсе, көзі атыздай болып, бас салатын құрт  —  бұл! Оны тазалап,
аластап құртпаса, ол қара күлге айналады. Қазір Қараорман күңіреніп
түр. Өмірді өрт пен дерт алды. Адамзат бір кезде Алланың кәріне
ұшыраған күнәһарлар мекені  —  Содом мен Ғоморға қайта оралды!
Ел ішінде біреулер орманды қасақана, әдейі өртеді деген сөз де бар.
Қарау ойлы пендеден о да шығады. Тәңірі түбін қайырлы қылсын де.
Мен үшін Қарқаралының киесі бөлек. Қасиетті топырағына еміреніп,
Қасым  —  Музасына тебірендім. Мен оның тауының әрбір тасына,
орманының әрбір бұтағына ғашық едім.Ол туралы ода жазса ғана
сауап болар еді. Өрт менің өзегімді өртеп, жүрегімді қап-қара қып
тастады. Бозбала кезден көкейде жүрген көмескі көркем дүнием
«Қарқаралы  —  Қара орманым...» айыптау актісіне айналып кетті...
Соған өкінемін.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
74
ҚАРҚАРАЛЫ
Асан Қайғы желмаясымен желіп жүріп,
Қарқаралыны көргенде:
“Уа, мынау Алла тағаланың асылы,
Алаштың жасылы екен” депті.
Көкшулан тау, көкке иығы тиіп те,
Жер түгілі, Күнге басын иіп пе?
Жатады екен ұлылық пен сұлулық,
Аяғыңның астында емес, биікте.
Жермен бірге Күнді айналған тасқында,
Мекені-Алаш, мен де шерлі һас тұлға,
Неше түрлі құрт-құмырсқа жүреді-
Аяғымның астында.
Жазамын деп ғажабы мен ғазалын.
Қырық жылдай тартып жүрмін азабын.
Тау ішінде, сай ішінде жарқырап,
Жауһар құсап
Жатыр менің
Ғажабым...
Қарқаралы, қатал болған ғасыры,
Зардай әні,
Сарғаяды жасылы,
Кешір бізді, о, Алланың асылы!
Көркемдікті көрмей талақ қылатын
Адамзаттың көзінің бар басыры...
Тәңірім-Көк,
Алаш анам деп  едім.
Қаным тамған жерден ізде мені, елім,
Өзің бенен өлімтікке осыдан-
Өр басымды имейтұғын себебім.
Көйлегімді бұлағына жуған мен,
Көкірегімді құрағына жуғам мен,
Сұлу жерден сұмырайлар тумайды,
Көзді жасқап,
Біздей асқақ,
Тәкаппарлар туғанмен.
Бұл заманда құрт пенен қырт құтырды,
Арбап әбден алды менің зықымды,
Айналдырған ақын Ақан серіні
Перінің қызы сықылды...
*** *** ***

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
75
ТЕКТІ
(Пролог)
Хакім Зәкішевке
Қайран анаң ақын болсын деді ме, 
Бір өксік бар өзегінде қап қойған. 
Қайран әкең хакім болсын деді ме, 
Хакім деген ат қойған.
Әкім болып толтырғанда төріңді, 
Өр ұлыстан айыл жимай, өр үнді  —  
Кремльдің сарайынан көзіңе 
Кәпір емес –
Ер Сеңкібай керінді!
«Уа, армысың!
Бармысың сен, құлыным?!»  — 
Естідің де ұлы атаңның ұлы үнін:
«Мені тастап қайда кеттің?!»  —  деп сонда,
Көк Бөрідей көкке қарап ұлыдың!
Орындары ойсыраған көп текті, 
«Аһ!» дегенде аузынан кеп от төкті. 
Сен тексіздей бас имедің заманға, 
Бас игендер  —  
Бақа-шаян боп кетті...
Дулығасы қасқияды қақ төрден, 
Қылыш та тұр жаудың басын қақ бөлген. 
Көк Бөрінің күшігіне сол кезде 
Көк ит бастап, 
Көп ит қоштап тап берген!
Сары ит пенен қара ит сонда қоса үріп, 
Ойда қалды ойындары осылып: 
Әкімдікке – 
Хакімдігің қосылып, 
Хакімдікке  —  
Ақындығың қосылып, 
Батырлығың қосылып...
Қарағай ең  — 
Отқа тие тұтандың, 
Бекзат едің  — 
Жұлыныңнан жұқардың, 
Сеңкібайдан қалған соңғы тұяқ ең,
Арасында  — 
Өңкей құл мен құтанның!

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
76
Жау қашырар бір батырдың айғайы, 
Дау қашырар бір ақынның таңдайы. 
Бір жақсыдан бір-ақ тұяқ қалса да, 
Бір қауымның жарқырайды маңдайы!
Кезеңді асып,
Өзенді асып, өртенді, 
Қайдан табам көз арбайтын көркемді? 
Қарқаралы  —  хан жайлау-ды сен барда, 
Сен кетіп ең  —  Қараорманым өртенді!
...Заман көшті.
Көк пенен Жер күңіренді, 
Дүние бір сұрқия сұр түрге енді. 
Сеңкібайдың аруағына тапсырдым, 
Бақа-шаян басып алса бұл жерді!
ШАЙТАН
Мұңлы Шайтан  —  Құдайдың қуған жаны...
Абай
Сұм Шайтан күллі әлемді күлкі етіп кеп, 
Мәз болған...
Қақ айрылып, дүңк етіп көк  —  
Жұмақтан Алла оны қуып шығып, 
Құлапты Шайтанкөлге күмп етіп кеп...
Бұл Шайтан қартаймайды  —  кіл жас екен, 
Осы бір Дүниемен құрдас екен. 
Түссе егер ер көзіне есін алған 
Жынысы еркек емес – 
Ұрғашы екен!
Ол осы елден бұрын Күнді көрген, 
Гүлді де бұрын көрген мұңлық елден. 
Ол тіпті хор қызынан сұлу екен, 
Ол түскен көл де әдемі күллі көлден.
Арбайтын елді қолаң шашы ма екен,
Анары, әлде Айдай қасы ма екен?
Баһадүр батырға емес,
Ақынға емес  — 
Туғалы саф Алтынға ғашық екен!
Жердің де бірге жасап нуыменен,
Ағады сақ-сақ күліп суыменен.
Алтынға өзі арбалып,
Өзгені де
Арбайды соның сиқыр буыменен.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
77
Күледі,
Күңіреніп жылайды екен,
Тәнін ол жұпар шөппен сылайды екен.
Періште алтын көрсе  —  жолдан тайып,
Шайтанның құшағына құлайды екен.
Көзіңе көрінбесін жастай шалып, 
Көрінсе көзіңе  —  құрт, басқа  —  ой салып;
Бауырына алтын басқан айдаһар да ,
Қашады қазынасын тастай салып!
Тоқтатпас кінә да оны, күнә да оны, 
Шайтанның бір-ақ мұрат, бір-ақ ойы: 
Алла мен адамға бір күлсе болды, 
Малынып саф алтынға тұла бойы!
...Алашым айырылып түр-түсінен,
Айныды адамзат та үрдісінен.
Маза жоқ күндіз,
Түнде  —  тұрам шошып,
Сол сұмның сылқылдаған күлкісінен...
ӨРТ
Құлашын төскейдегі өрт серпе келе, 
Құлады төсектегі көрпеге де. 
Үйездеп, есі шығып лағып қалған 
Мына жұрт үйде отырып өртене ме?!
Аллаң да, адам да ұмыт, Ар-дағы ұмыт.
Елде енді ес жиюға қалмады үміт. 
Аярмен арбасуға халі келмей, 
Алашым лағып отыр барға кіріп...
Көңілде – күдік, көкте – Ай адасып жүр, 
Барады қайда жөнеп Алашым бұл? 
Ақсақал, қарасақал төрде отырған, 
Бір басқа мас боп неге таласып жүр?!
Біреуі Қырымға асып,
Ұрымға асып, 
Абылайсыз қосылмаған бұрын басы. 
Көшімді кім бастайды өрге қарай?! 
(Бәрі де мына шалдың  —  Ру басы!)
Қашан да бір оңалмай қойған ісі,
Сұм заман!
Ойында  —  ойран, бойда  —  мысы:
Ойнаған неше түрлі оңбағанмен, 
Келіп тұр қазақпенен ойнағысы.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
78
Топырақта ата-баба құты қалған,
Сайтаннан қалай қашсам құтыла алам?
Елімді салайын ба?!
Қалғаны  — сол!
Жерімді...
Баяғыда-ақ ұтып алған!!!
Жалмауыз дүниеде, іші кепкір, 
Сандалам... 
Абылайдың түсі деп  —  бұл. 
Алдына құс салмайтын Құлагерім 
Етке өтіп бара жатып, 
Кісінеп тұр!
Заманның арты кең бе,
Басы  —  қыспақ,
Арбаса «Хан-талапай»  —  асық ұшпақ.
Мен жүрмін Батыраштың базарында,
Қолыма Құлагердің басын ұстап!
ЖЕТІ ЖАСАР ҚАРАҒАЙ
Жеті жасар қарағай  — 
Жеті жасар баладай.
Қалың өртке шалдыққан
Қарқаралыға қарамай,
Қарағанды басына қалай келдім, балам-ай?
Қарқаралы көгалы,
Қарқаралы гөзалы, 
Сені көрсем, құдай-ау, арқам неге қозады?!
Қарқаралы таулары  —  өртке түсіп, лаулады! 
Аласұрып тау-дағы  —  атан түйедей аунады! 
Тәңірі жоқ... 
Бар болса, нөсер неге жаумады?!
Қарқаралы қайыңы  —  Алаштікі, айыбы. 
Ит те содан байыды, 
Құс та содан байыды!
Мынау не «Хан-талапай»?!
Қалмады ма бір талы?
...Сұлу болма, балақай: сұмырайлар  —  құртады!
Жеті жасар қарағай –
Жеті жасар баладай.
Атпай қойды-ау ала таң,
Алаң ойлар келді шақ: 
Ойға түспе, балапан,
Опынасың мен құсап, 
Қалың өрттің ішінде отырасың мен құсап!

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
79
ЦИВИЛИЗАЦИЯ 
Құрт кеп түскен қарағайдың діңіне енді қарамашы, 
Тамам дүние  —  осылардың киер киім, тамақ-асы: 
Мотор-ара ұрттарына сыйып кетті Қараорманым, 
Бұ заманның құрттары да  — 
Цивилизация шаранасы!
Мен Компьютер-Пенде көрдім  — 
Цивилизация шаранасы!
Қасиет жоқ, қасірет жоқ  —  қалқиған бір қара басы.
Миы толы қалың цифр, (басын ашып қарамашы),
Жүрегі жоқ,
Ішек-қарын бар!
Бұл  —  Сайтанның баламасы!
Калькулятор  —  Тауық көрдім  —  
Цивилизация шаранасы!
«Халқым» дейді өксіп кейде, о да өтірік  —
Қара басы! 
Алашқа  рух болғанымен, бұған жейтін жем боп қалды  —  
Ақсұңқардың Серігінің «Адам Ата  —  Һауа Анасы»...
БАЙМАҒАНБЕТ ПЕН  ШЕРНИЯЗ
Дегелеңде  —  дерт, 
Қарқаралыда  —  өрт.
Исатай мен Махамбет болу қайдан-ды, 
Шернияз  —  құс тас төбемде айналды. 
Маған да бір Баймағамбет керек-ті  —  
Тауып алдым!
Қайран көңіл жайланды.
О, дүние-ай, шексізден де шексіз-дүр, 
Кеудемдегі сырымды айтсам кексіз бір,  —  
Тексіз болды, бірақ со бір Байекем, 
Бетсіз болды  —
Сөз ұқпайтын бетсіз бұл!
О, Байекем, көріп болғам күштіңді! 
Көңіл күпті,
Қан қарайған, 
Іш—мұңды;
Сен орысша сөйлейсің ғой  —  сөйлеші, 
Менен терең түсіне алсаң Пушкинді!
Көсемдікті қой да, одан, кел, түңіл: 
Сен Абайды оқымайсың, мен түгіл. 
Бір шыбықпен Алашты айдау  —  арманың, 
Біз бір  —  жүрген ел ішінде еркін ұл, 

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
80
Колбинді де көрген жұртпыз, -сен түгіл! 
Қой, Байекем, күн тиместен  —  ірімей, 
Қой, Байекем, су тиместен  —  шірімей. 
Шернияздар шейіт болып тым ерте, 
Шерін соның тартқыздың-ау тірідей!
Арулаймын деп жүргенде ұлт арын, 
Тозып бітті ұятым мен ұлтаным;
Мені саған қор ғып, қайда кетті екен, 
Қайран, менің Баймағамбет сұлтаным?
Дегелеңде  —  дерт, 
Қарқаралыда  —  өрт...
ҚАРҚАРАЛЫ
Ей, қойшы, күнім...
Осынау бейіш, салқын бақ 
Жаныма жағып, отырмын мен де салқындап. 
Бұтада осы жайғасып, біраз дем алам, 
Креслосын кім берер дейсің алтындап.
Ей, қойшы, ей, күнім... 
Иран бағыңнын іші  —  не? 
Имандай шыным: осы жер кірген түсіме. 
Осы бір тоғай, осы бір тау да жетеді, 
Патша бола алмай, ақын боп кеткен кісіге.
Иә, білем осы көгалға көктен қарадың, 
Ташкенде талай сұлудың шашын тарадың, 
Шайтанкөлдегі Ләйләні көрген жоқсың ғой, 
Көргенде оны не болар едің, қарағым?!
Не деген ғажап қарағай қалың тоғаны, 
Қарқаралыдай ғаламда бір жер жоқ әлі. 
Патша болмайын деп пе едім осы аймаққа, 
Ақын боп кеттім  —  өзіме соның обалы.
Ей, қойшы, ей, күнім...
Айтпашы иран-бақтарды, 
Сайрады, әне, жан сырын құстар да ақтарды. 
Патша болған соң құлдану керек біреуді, 
Мен бала күннен сүюші ем Спартактарды.
Альпіге шығып, асқарға аяқ салдың ба?
Ей, қойшы, ей, күнім... 
Қалайық осы шалғында.
Жиренсақалдың басына шықсаң мен құсап, 
Жаһана күллі жатпаушы ма еді алдыңда.
Арабқа барып,
Алашқа көктен қарадың, 
Шалқып та іштің Шам шаһарының шарабын. 
Мен саған күллі ғаламды бере салайын, 
Қарқаралыны бір күнге берші, қарағым?!

ШАЙТАННЫҢ ШЕРУІ
Күл болғанда қауызынан гүл, 
От басқанда қынаны, 
Айдаһардың аузынан бір 
Сары Шайтан шығады.
Шайтан өртке араласып, 
Сақ-сақ күлсе бір ұшып,  —  
Періштелер қара басып, 
Қалады екен бүрісіп...
Өртті өрге түре айдайды, 
Жасылына жақындап; 
От болмаса жүре алмайды, 
Күле алмайды сақылдап.
Ой мен қырға оқша ағады, 
Қос обаны қоса аттап, 
Ел мен ерге от салады, 
Қу мен сұмды қосақтап!
Сасықтар мен пасықтардың 
Санасында күледі ол, 
Қан жылаған ғашықтардың 
Арасында жүреді ол.
Түлкі бұлаң түрін көргем, 
Абылайдың асында. 
Ол жүреді сұлу көл мен, 
Сұлушаштың қасында!
Билік пенен күшке көнді, 
Қараған жоқ күшсізге. 
Сол қазақты үшке бөлді, 
Бөледі енді 300-ге!
Езулеп кеп емеді де от, 
Бүркеді оны гүлге кеп. 
Оған Күннің керегі жоқ,
Оған қара түн керек.
Сұлу көздің қиығында 
Жүреді де жарқылдап: 
Сұмырайдың иығында 
Күледі кеп қарқылдап!
Қарағайға қарғып жетіп, 
Қара орманның ішінде;
Көзі ілінсе қалғып кетіп, 
Күл көреді түсінде.
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
81

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
82
З А Р 
Дегелеңді дерт алды, 
Қарқаралыны өрт алды.
Шыңырауда көзі біткен бұлақ  —  тұл. 
Өзегіне өрт кеп түскен құрақ  —  тұл. 
Алматыда, 
Көшесінде Сайынның
Ұлттық Ұят бетін басып, 
Жылап тұр!
Бозда, жаным...
Замананың перісі,
Арамданған ауылы мен кеніші:
Сен  —  қазақтың соңғы шерлі Жамалы,
Мен  —  қазақтың соңғы Ақан Серісі!
Бозда, жаным...
Шырқ айналған шағалам,
Қалай сені қанатыңнан қаға алам?
Көз жасыңнан көкірегіне өрт түсіп,
Бір ұл туар Ұмайдайын Анадан!
Сенің жұртың босқын еді, бодан да,
Бодан ұлыс оңбаған еш қоғамда. 
Тәңірі өзі айдап шыққан бір кезде, 
Қайта кірдік Ғомора мен Содомға.
Бозда, жаным...
Өзегіңе от толып,
Күнәһар боп күңіренші,--
Сот болып!
Тәні қалып Ғомора мен Содомда,
Ұлттық Рух ұшып кетті...
Жоқ болып!!!
Алашым жоқ! 
Сайтан соққан, 
Сорлаған... 
Мен  —  Төлеген, 
Қыз Жібек-ті Ол  —  маған!
Махаббат  —  құс, қос қанаты қайрылып, 
Ұшамын деп көкке қанат қомдаған: 
Оны-дағы қортық Қодар қорлаған, 
Сені-дағы қортық Қодар қорлаған!
Алашым жоқ!
Сайтан соққан,
Сорлаған,
Жоқпын оған мен де,
Жоқ қой Ол – маған!
Ұлы кеткен Ғомора мен Содомға,
Қызы кеткен Ғомора мен Содомға,
Мен қазақтың соңғы ақыны сорлаған...

ЖАУҺАР
Көкшулан тау, көкке иығы тиіп те, 
Жер түгілі, Күнге басын иіп пе? 
Жатады екен ұлылық пен сұлулық 
Аяғыңның астында емес –
Биікте.
Жермен бірге Күнді айналған тасқында, 
Мекені – Алаш, 
Мен де шерлі һас тұлға;
Неше түрлі құрт-құмырсқа жүреді –
Аяғымның астында.
Жазамын деп ғажабы мен ғазалын, 
Қырық жылдай тартып жүрмін азабын. 
Тау ішінде, сай ішінде жарқырап, 
Жауһар құсап жатыушы  еді Ғажабым!
Қарқаралы, қатал болған ғасыры,
Зардай – әні,
Сарғаяды жасылы,
Кешір бізді, о, Алланың асылы;
Көркемдікті көрмей талақ қылатын
Адамзаттың көзінің бар басыры...
АТЫҢНАН АЙНАЛАЙЫН
Қарқаралы, қайда көктің жасындары, қайтейін,
Сенен  —  бір өрт,
Менен  —  бір дерт басылмады, қайтейін.
Пенделердің көзіндегі құрты болдың, қайтейін, 
Салған өрт пен жанған өрттің жұрты болдың, қайтейін.
Ғаламдағы жалғыз пірім, Қарқаралы-ау, қайтейін,
Сенен  —  бір шер,
Менен  —  шемен тарқамады-ау, қайтейін...
ҚАРАОРМАН
Дегелеңге дауасы жоқ дерт енді, 
Қарқаралыда  —  Қараорманым өртенді.
Қараорманым...
Үрпиді де тұлымы, 
Қараң қалып  —  құрыды.
Қарқаралы тауын аса бергенде 
Қаракөздің түсіп қалды бұрымы!
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
83

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
84
Тамұқ оты  —  тасында, 
Ғабдиман да көрінбейді,
Қасым да. 
Қара жылан ордасымен көшіп кеп, 
Ысылдап тұр  — 
Қарқаралы басында!
Сұлулық бір сәтте  —  өлді! 
Қарқаралыны қара дию қақ бөлді. 
Жұмақ жатқан бауырында сол таудың,
Көз алдымда Тамұқ оған тап берді!
Өрт түбіне, дерт түбіне жетер ме ой? 
Мұқағали айтқан: бәрі  —  бекер ғой;
О, Тәңірі, Жұмақ пенен Тамұқтың 
Екі арасы – бір-ақ қарыс екен ғой!!!
Дәуітәлі ағам айтып кеткен анығын,
Көзбен көрдім,
Тамам ойын таныдым:
Осы жерде  —  Өмірім мен Өлімім,
Осы жерде  —  Жұмағым мен Тамұғым!
Сарыарқада осы жұмақ  —  аралым,
Жұмағымда Мәжнүн болып барамын.
Хор қыздары Шайтанкөлдің бетінде,
Қара шашын тарқаттым да,
Тарадым!
Аралымда ашылды да араным,
Мас болдым мен сарқып ішіп шарабын,
Қарағайдай жас болдым мен, қарағым!
Нұры ашқанда саңылауын сананың, 
Гүл ашқанда... 
Жас шыланып жанарым,--
Айдау жолмен адамзатқа жол тартып, 
Қарқаралыдан  — 
Ғаламзатқа қарадым!
Әкем-дағы айта алмады: «Тоқта!» деп, 
Шешем- дағы айта алмады: «Тоқта!» деп. 
Қапылыста түсіп кеттім бір күні, 
Қасымнан бір қалып қойған отқа кеп...
Қараорманнан бұрын түсіп отқа кеп, 
« – О, Тәңірі, өрт басарың жоқ па?!» – деп, 
Сұрап едім,
Тіл қатпады ол маған, 
Тұла бойым  —  содан бері соқпа дерт...
Шыбын жаным бір тіріліп, бір өлді, 

Көкірегімнен көк аспанға жыр өрді. 
Жиделісай өңі кіріп, құлпырып, 
Жиренсақал өксіп-өксіп жіберді...
Сонан шыққан Әлихандай, 
Әлімхандай ұлт үні, 
Жасындайын жойқын екен күркірі. 
...Жұмағымды біреулерге тастай сап, 
Мен Тамұқтан бір-ақ шықтым бір күні...
Өрт түбіне, 
Дерт түбіне жетер ме ой? 
Мұқағали айтқан: бәрі  —  бекер ғой;
О, Тәңірі, Жұмақ пенен Тамұқтың 
Екі арасы – бір-ақ қарыс екен ғой!!!
ТӨРЛЕ, БЕКЗАТ, АЗАТТЫҚ
Төрле, Бекзат Азаттық! 
Түбіме жеткен  —  құлқын-ды. 
Құл мен күңді мазақ қып, 
Ақсүйек қылшы ұлтымды!
Дегелеңді дерт алды. 
Қарқаралыны өрт алды.
Құдайсыз қап, болды-дағы құл  —  тұлға, 
Ұлысым да аңырады, ұлтым да. 
Генералдар көшіп кетті Мәскеуге, 
Дегелеңнің дерті қалды жұртында.
Қарау пиғыл таңдайыма татыды. 
Қараорманым өртке түсті-ау ақыры. 
Қараөткелде қарағайдан үй салды, 
Қарқаралдың қашып кеткен әкімі.
Дегелеңге дауасы жоқ дерт енді, 
Қарқаралыда  —  Қараорманым өртенді. 
...Алаш дейтін Ару қыз-ай, қайтейін, 
Көрінген ит ашты-ау сенің көрпеңді!
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
85

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
86
  Сәбит Б
  Сәбит Б
ЕКСЕЙІТ
ЕКСЕЙІТ
ҚАСЫМ АМАНЖОЛОВ КӨШЕСІНДЕ ТУҒАН ОЙ
Баспанаға зар болған Қасым ағам,
Бейнетінен тірліктің жасымаған.
Отты өлеңін жазған ол, алау жырын,
Бәкене үйде отырып азынаған.
Зәулім үйде жайғасып лоджиялы,
Төр біткенге тоғышар қонжияды.
Арып-ашып жүргенде ақын байғұс,
Доңыз тектес немелер қоң жияды.
Залым заман, не шара жосығыңа,
Жандайшаптың мойнында осы күнә.
Бабын таппай ақынның кеткеніне
Қасы куә, дәрменсіз досы куә.
Кең сарайды бұйыртып пасықтарға,
Ақындарды қамадың лашықтарға.
Масылдарды шомылтып хауыздарда,
Асылдарды құлаттың шалшықтарға.
Тас бөгетке кездесіп Қасым ағам,
Астамсыған төреден жасымаған.
Астанасын тастамай, баспанасыз,
Жақұт жырын қашаған асыл адам.
Бір көшеге ие боп тұтасымен,
Көпірімен, тал-терек бұтасымен,
Отыр бүгін марқайып ақын аға,
Құшағы кең қалыпта, құлашы кең.
Бар жақсыны сый етіп ұрпағына,
Бұлбұл құсын ұшырып жібер жыр бағына,
Тоқсандағы абыз боп бата берді.
Он жастағы Азат құлыншағына!..
Қыркүйек. 2001 ж.

ҚАРҚАРАЛЫ  БАСЫНДА. ЖАЗ
(идиллия)
Жаз-жаз айы...
Аз жазсам да, жаз жайын саз жазайың,
Маужыр маусым, тамылжыр тамыз қандай,
Шілде қандай шіліңгір-маздақ айым!
Жаз-жаз айы...
Кештім бастан армансыз кіл әйбат күн,
Сауық-сайран, думанды қыз қайнаттым.
Сыбызғыны сызылттым айлы кеште,
Жұлдыз жауған түндерде сырнайлаттым...
Саябағы жап-жасыл-жанға жайлы,
Тәнге рахат-саршағыл жағажайы.
Жарқылдағы секілді фотоаспаптың,
Селт еткізер ақ сәуле нажағайы!..
Жаңбырдан соң озонды тұнса ауасы,
Осы ауаны бар сынды мың дауасы.
Тәңірияның иінағашындай
Кемпірқосақ, дәлірек-Күн доғасы!
Тамыз өтіп барады...тамаша айым!
Жыр да азайып бара ма, ән де азайып?..
Жаз сағынтып, аңсатып жетеді де,
Көрген түстей жоқ болар таңғажайып...
*** *** ***
КӨЛ ЖАҒАСЫНДА
(ЭКСПРОМТ)
Жанарым нұрға,
Жүрегім жырға бөленді,
Жағаңда тұрып суырып салдым өлеңді.
Арманым менің
Желкен боп аппақ шақырды,
Сезімім менің толқын боп ерте жөнелді.
*** *** ***
Көңілім-айдын,
Жүрегім-қайық, тербелді.
Шабытты шалқар, сезімді сергек
Сен бердің.
Бейнеңді, әттең, көшіру қиын,
Өйткені
Шығармасысың
Табиғат деген зергердің!
*** *** ***
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
87

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
88
Ерғазы Ж
Ерғазы Ж
АЗЫҚБАЕВ
АЗЫҚБАЕВ
ҚАРҚАРАЛЫҒА САҒЫНЫШ
(әні бар)
Арман тау, жасыл жұмақ жер ардағы,
Көргенше патша көңіл құмар тағы.
Сұңқар ұя, көл жанарлы Бұғылы шың,
Тас жарған қарағайлар тұмар бағы.
«Шайтан көл» аққу жүрек лүпілдеген,
Жартаста өскін тамыр бүлкілдеген.
Жұпары жанға дәру самал есіп,
Сыланып шынар айдар үлпілдеген.
Сағыныш мөлдіретер жанарға шық,
Білінбес назды әуенмен ара қашық.
Енгендей гау құшаққа тебіренейін,
Қандырып жан құмарынбала ғашық.
Кіршіксіз мөлдір сезім, тұңғыш таным,
Әлі есте тау саяңда нұр құшқаным.
Туған жер Қарқаралым, абат бағым,
Ұшырдым сағыныштың жыр құстарын.
*** *** ***
ҚАРҚАРАЛЫ ҚАЗЫЛЫҚ
Уа, армысың, Қарқаралы қазылық,
Іштегі шер, хатталып жыр жазылып,
Жүрген жанмын, ойымды алау от кеулеп.
Елге жаймай, өзімді-өзім мәз қылып.
Қарқаралы сеңгір таулар бөрікті,
Қара орманың-бұйра шашың көрікті.
Сиқырлы су шыңға өрлеген «Шайтан көл»,
Таңғажайып ертегі-аңыз өріпті.

Кендарадай сырмақ түсті баурайың,
Сыр мен сымбат, қарағай мен тал-қайың.
Ана пейіл тоғай іші бауырмал,
Құшағың жай, гүл-майсаға аунайтын.
Тас қамалдар, ел қорғаны қаланған,
Сыр шертеді көне түркі ғаламнан.
Сарыарқадай ұшан-теңіз даламда,
Табиғаттан тұлғаң ерек жаралған.
Ел құмартқан шырша ғұмыр жазы деп,
Жер қойнауың алтын кеніш қазып ек.
Тілмен түйген Еліміздің елдігін,
Ұлы Баба, Қаздауысты Қазыбек!
Көгілдір тау, жасыл тоғай өлкем-ай,
Жат қызыққан мың сан бұлақ, көлге бай.
Қазақ елін, Байтақ жерін қорғаған,
Бір туар ер, батыр баба Сеңкібай!
Қас табиғат ойған шебер қашамай,
Зәулім үңгір қатпар-қатпар тасқа бай.
Бір келгенде-ақ Алты Алаштың данасы,
Дауалатқан көкірек көзін жас Абай.
Көл жанарға төңкерілген нұрлы аспан,
Нүркен-Тоқтар қаһарманды жыр-дастан.
Екі сұңқар: бірі Отанды қорғаса,
Екінші-ер, ғалам шармен сырласқан.
Қарқаралы, Қаракесек-Мәди-үн,
Қасым, Қапан-муза бағым, ән-дүйім.
Домбыраны тебірентіп, термелеп,
Мөлдіреткен Тәттімбетті сал діл-күйін!
Уа, қасиетті Қарқаралы қазылық,
Бітпейді жыр, айтылмақ сыр жазылып.
Мәңгі тауым, жасыл бауым, көрсетші.
Арқа белін, әлемге әйгі жаз қылып?!
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
89

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
90
Өнердегі қарқындады  
Байланысы екі елдің. 
Қас қарайып, жарқырады 
Мұнарасы Эйфельдің*.  
Өнерге шын жанашырлар 
Ерте-кеш деп қарай ма? 
(Болмысында қандай сыр бар) 
Жиналуда сарайға. 
Бұл – бір ара болды балы, 
Ұясы да тәрізді. 
Ығайы мен толды залы 
Сығайына Париждің. 
Музыканың тұнған сазы, 
Ән шырқалған әр кеш бір 
Сахнада – Құрманғазы 
Атындағы оркестр. 
Шымылдығы ашылды да, 
Шыға келді әртістер. 
Қызылды да, жасылды да 
Үйлесімді әр түстер. 
Киім ою-өрнектері 
Көздің жауын алғандай. 
Залға келу ермек пе еді, 
Халық мүлгіп қалғандай. 
Қара фрак, қара бантик, 
Еуропаша киініп, 
Көрерменге қараған тік, 
Шамғон** тұрды иіліп. 
Дәл осындай сәттерде бір 
Кетпес пе ел дүрлігіп. 
Шіренгендер қақ төрдегі 
Отыр үнсіз сыр бүгіп. 
Қызғанды ма көріп, іштей, 
Талаптары қатал-ақ. 
Осы әдемі көрініске 
Соғылмады шапалақ.  
Шын ба, әлде елес пе екен, 
Ел тек басын изеді. 
Осы солар емес пе екен, 
Менсінбеген Бизені?***. 
«Көңіл ашар» күмбірледі, 
Ашылмады көңілі. 
Оларға бұл – үн дүрмегі, 
Естімеген өмірі. 
Оркестрдің сынағы алда, 
Тапқандай ол тың тыныс. 
Ешкім жоқтай мына залда, 
Тілеуғазы Бейсенбек
Тілеуғазы Бейсенбек
Қазақстан жазушылар
Қазақстан жазушылар
Одағының мүшесі, ақын
Одағының мүшесі, ақын
ШАМҒОН,ТӘТТІМБЕТ   ЖӘНЕ ФРАНЦУЗДАР 

Бір дыбыс жоқ, тым-тырыс. 
Мәнсіз өткен кеші мейлі, 
Әнге емес ынталы. 
Бір бикештер есінейді,  
Бұлғын тонға қымтанып. 
Өміріне жан-ау ырза, 
Кең көсіліп, талтайып, 
Қалғып отыр анау мырза, 
Орындыққа шалқайып. 
Шықты әншілер жұрт алдына, 
Баурап алар еркіңді, 
Талай әндер шырқалды да, 
Небір күйлер шертілді. 
Әнге – жанға нәр берген бұл 
Жүрмегендей қаталап, 
Анда-санда әр жерден бір 
Естіледі шапалақ. 
Мына жағдай Шамғонды да 
Толғандырды, қинады. 
Оркестрді шамданды да 
Уысына жинады. 
Қалай отыр жансыз күйде, 
Мынау ғажап концертте. 
Орындалды сансыз күйлер: 
Талай төкпе, сан шертпе. 
«Қосбасардың» мұңды ырғағы 
Көңілдерді арбайды-ау. 
Енді бірде сыңғырлады, 
Сыңғырлады «Сарыжайлау». 
Сыңғыр үнге төзе алды ма, 
Наз ақтарды қарашы. 
Француздың көз алдында – 
Қазақтардың даласы. 
Бұлақтары сыңғырлаған, 
Жасыл таудың бөктері. 
Құрақтары сыбдырлаған 
Самал желпіп өткені. 
Әсерін-ай, көңіл аулай 
Сылдыраған бұл үннің. 
Даусы күміс қоңыраудай 
Құлдыраған құлынның. 
Жусан исі бұрқырайды, 
Қыр гүлімен өбісіп. 
Құлын-тайлар шұрқырайды 
Бір-бірімен көрісіп. 
Тасқын судың мамыр айғы 
Ел есінде ағысы. 
Қозы-лақтар жамырайды, 
Енесімен табысып. 
Құрбыласын бір көруге 
Өлеңдеткен жетеді үн.  
Қыз шығады гүл теруге, 
Көлбеңдеткен етегін.  
Мініп алып ала тайға, 
Балақай да жабысып, 
Құйғытады алақайлап, 
Ескен желмен жарысып. 
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
91

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
92
Асау өзен күркірейді, 
Жасыл тоғай жағасы. 
Жеңгеміздің күрпілдейді 
Қымыз піскен  сабасы. 
Күйдің сазы мың ырғақты 
Сиқырымен өзінің 
Көрерменнің шымырлатты, 
Қыңыр, қатты сезімін. 
Сарай нұрға боялғандай, 
Анықталған – күй күші. 
Көрермендер оянғандай, 
Қанып қалған ұйқысы. 
Сыңғырлатып күй біткенде, 
Беті ашылды кештің де. 
Мұндай тосын сый күткендей 
Емес еді ешкім де. 
Осы-ау биік болса талап, 
Толқындатып жүректі, 
Ойда жоқта қолшапалақ 
Толқын атып дүр етті. 
Нәзіктікпен көркемдеген 
Сырлы сазды бедерлі, 
(Ел емес пе өркендеген) 
Тани қойды шеберді. 
Әсем сазды оранды да,
Көңілдерге от енді. 
Сол көрермен оралды ма, 
Тани білген Шопенді****. 
Қанша қатал болса-дағы, 
Жұрт назарын бұрды ептеп. 
Күй шертілсе – қол соғады, 
ән айтылса – құрметтеп.  
Асыл ерді жатқа ұнаған 
Көруі бұл ақырғы. 
Дирижерді сахнаға 
Қайта-қайта шақырды. 
«Ел өнері өркендесін» 
Деген ойы ақталып, 
Биік ұстап өр кеудесін, 
Шамғон тұрды шаттанып. 
Құлағына сұрау салып, 
Сыбырлайды үні ішкі: 
«Көргендей ме мынау халық 
Сенен Шарль Мюншті»*****. 
Сарай толқып, ағын жүрді, 
Сенбес, бәлкім, жат күндеп. 
Француздарды бағындырды 
Шамғон және Тәттімбет. 
* - Париждегі әйгілі мұнара
**- Атақты қазақ дирижері
Шамғон Қажығалиев   
***- Француз композиторы Жорж
Бизе 
****- Поляк композиторы Фреде-
рик Шопен 
*****- Француз дирижері Шарль
Мюнш 

«Қарқаралы басында
жалғыз арша, хатқа
жүйрік сол қалқа
мұсылманша» деп баста-
латын әнді халықтікі деп
жүрдік,  кейін білдік – Біржан
салдікі екен. Мұны бала ке-
зімде әкем Ошекең (Ошақбай)
(1893-1971) ыңылдап айтып, «қайран
Біржанның біздің Қоянды жәрмеңкесіне келгенде
шығарып шырқаған әні ғой» деп отырушы еді. Ол
кісі 1893 жылы туған болатын, мен оның 60 жасында
дүниеге келген екем, азан шақырып атымды Алпыс-
бай деп қойған, бірақ кіші ағам Бауыржанның есіміне
ұқсатып Бақытжан атаныппын. Әкем жасынан еті
тірі, пысық болған көрінеді, мұсылманша, орысша
сауаты болыпты, жақсы-жайсаңдармен бірге
тұрып, бірге жүрген. Өзі Қарқаралының Кент тауларының етегіндегі
Шатағашта дүниеге келген. Арғы тегі Қаракесек-Шор, Әйтімбет, әрі ақын,
әрі батыр Жанақтан тарайды. Ошекең 1928 жылы Аққорада ең алғашқы ар-
тель құрған, кейін ол Фрунзе атындағы совхоз аталып, 1991 жылы Қасым
Аманжоловтың 80 жылдығына орай Қасым атындағы кеңшарға айналды.
Әділетсіз, ұрда-жық  ұжымдастыру салдарынан байлардың да,
орташалардың да мал-мүлкі тәркіленіп ханталапайға, тіпті талан-таражға
салынып кеткен ғой. Әкем орташа дәулетті, ал атамыз Тобаяқ әлді бо-
лыпты. Шешеміз Нұриланың (Қарашор Сеңкібай батыр, бидің ұрпағы) айтуы
бойынша,  үйлерінде жалшы ұстаған, бірақ олар әрқашан тоқ, киімдері бүтін,
үй иелеріне риза болып жүреді екен. Шындығында, мырза байлар көп болған
ғой қазақ сахарасында, ал Қарабай сындылар бірен-саран екен, сол
қарабайларды кеңес өкіметі алаулатып-жалаулатып, халықты езді, жан-
шыды деп көрсеткен. Бай жалшы-кедейі болса да, оны әлдендіріп, үйлендіріп,
жеке отауға шығарып, алдына мал салып береді екен. Ал, шындығында,
кедейлердің көбісінің жалқау болғандығы, осыдан да жарымағандары рас енді.
Кейін совет хұкіметі оларды «құтыртқан» кезде шолақ белсенділікке салы-
нып, өздерін асыраған иелерін сатып, олардың мал-мүліктерін ту-талақай
еткен... 
Содан барып 31-32-ші жылғы алапат аштық жайлайды ел ішін.
Анамыздың туған ағасы Әбілғазы нағашым кезінде Кенттегі Әміре
болыстың (Темірше болысының) көмекшісі болып, ақбозатқа мініп, траш-
пенке-күймемен сән-салтанатпен жүрсе де, кейінірек қызылкөз
«қызылдардың» саясатына бейімделіп, күрт 180 градусқа бұрылып, Матай
мен Үштөбеде паровоздың кочегары (от жағушы) болып кетеді. Ал,
ашаршылық тұсында туыстарының біразын (оның ішінде Ошекең-Нұрила
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
93
Бақытжан 
Бақытжан 
ТОБАЯҚОВ 
ТОБАЯҚОВ 
ҚР Ұлттық Инженерлік академиясының мүше-корреспонденті, 
ҚР Ұлттық Инженерлік академиясының мүше-корреспонденті, 
профессор,  Қазақстанның еңбек сіңірген энергетигі,
профессор,  Қазақстанның еңбек сіңірген энергетигі,
ҚР Мәдениет қайраткері, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі,
ҚР Мәдениет қайраткері, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі,
ақын, Халықаралық Түркі және Абай поэзиясы фестивальдерінің,
ақын, Халықаралық Түркі және Абай поэзиясы фестивальдерінің,
Ә.Бөкейханов атындағы сыйлықтың лауреаты 
Ә.Бөкейханов атындағы сыйлықтың лауреаты 
ҚАРҚАРАЛЫ БАСЫНДА
ЖАЛҒЫЗ АРША...
(ЭССЕ-ТОЛҒАУ)

отбасы да бар) оңтүстік жаққа, Алматы маңына, біразын Матайға
көшіртеді. Шешеміз сол нәубет жылдарын еске алып:
- Жол-жөнекей аштан қырылған кісілер, ақсөңке болған сүйектер ша-
шылып жататын, тірі қалғандары түнде далада жатқанда тыққан
азықтарымызды тартып алып кететін, жолай Балқаш көлінің суын ішіп,
қарындары қампиып жарылып өлгендер қаншама, - дейтін.
Сөйтіп әке-шешеміз 1932 жылы Қаскелеңнің жанындағы Тұрар елді ме-
кеніне табан тірейді. Қаскелеңде әкей мектеп-интернаттың меңгерушісі бо-
лады. Осында 1936 жылы Әбілғазы нағашымның әйелі қыз табады, ал менің
анам Нұрила ұл туады. Сол жылы Мәскеуде қазақ әдебиеті мен өнерінің
онкүндігі халком Темірбек Жүргеневтің басшылығымен  дүркіреп өтеді,
бұлбұл әншіміз Күләш Байсейітова 24 жасында СССР халық әрісі атанады,
қарт жырау Жамбыл Жабаевтың омырауына Сталиннің өзі Ленин орденін
тағады. Содан да болар, әкей ұлын Жамбыл деп,  нағашым қызын Күләш деп
қояды. Күләш әпкеміздің қазір көзі тірі, Алматы шаһарында тұрады. 
1937 жылдың бас шенінде, әлі қызыл репрессия жалаңдамай тұрған
кезде жоғарыдағы «көсемдер» Ошекеңді Жетісудың Қоғалы-Бостан атыра-
бына шаруашылық ұйымдастырыңыз деп жібереді. Қоғалыда (Гвардия
ауданының орталығы) әкей қазақ мектебін салдыртады, ол осы күнге шейін
қаншама түлектер ұшырғаны әмбеге аян. Сол жерұйық Жетісуымыздың
шұрайлы Бостан өлкесінде біз туыппыз...
Әкей әңгіме арасында «ел, ел», «елде болғанда» деп отыратын. Сол
елі – Қарқаралы ғой. «Ақайдың  Хасені, Ақпайдың Жақыбы, Спанның Әміресі,
Бәпидің Мәдиі» дейтін. Солармен үзеңгілес, дәмдес, сырлас жолдас болған
екен. Ақайдың Хасені – басына 18 мың жылқы біткен шынжыр балақ, шұбар
төс, аса беделді шонжар бай. Жақып Ақбаев (1876-1934) – Санкт-Петербург
университетінде білім алған қазақтан шыққан тұңғыш заң магистрі, Ала-
шорда үкіметінің мүшесі, Әміре Спанов – Семей облысы генерал-
губернаторының бұйрығымыен Кент болысына екі рет болыс болып
сайланған, атасы Спан да болыс болған, өзі 37-нің қуғын-сүргініне ұшырады
(төмендегі толғауда баяндалған), Мәди Бәпиұлы (1880-1921) – асқақ әнші, ком-
позитор, ақын, оның «Қаракесек» әні әлемдегі үздік ариялар қатарына кіреді.
Мәдиді Колчакққа қарсы шайқастарға қатысса да, қызылкөз «қызылдар»
азғындықпен, аярлықпен өлтірген. Әкем Қайырбектің Әбдірахманы деген
жақын інісімен Мәди Қарқаралыдағы  қызыл өкіметтің түрмесінен босанады
деп, абақты дуалының сыртында оны тосып тұрады ғой. Сөйтсе, Мәди
қақпаға жақындай бергенде қызылдың жендеттері ту сыртынан мылтықпен
атып, қыстың кезінде ақ қар қып-қызыл қанға боялады, қайран сұңқар Мәди
сері сөйтіп мерт болады. Ошекеңдер амалсыздан ақынның сүйегін үйіне апа-
рады, арулап көмеді.
- Жеңгеміз Қази бала тумады, Мәкеңнен тұяқ қалмады, - деп отыра-
тын марқұм әкей...
1961 жылы қыс маусымында ағам Жамбыл Алматыдағы драматург
Шахмет Хұсайынов пен актриса Бикен Римованың үйінде тәрбиленген жиен
қыздарына (Айман) үйленді. Ал, ақын Әбділда Тәжібаев – Шахаңның туған
қарындасы Еркесарыны алған күйеу баласы. Екеулері құда ретінде біздің Бо-
станнан әпербақан Хрущевтың даңғаза «тыңымен» көшіп барған
Жоламандағы Қопалы қыстағына келіп, ендігі ақсақал атанған әкеме
Алматының іргесіне көшуді үгіттейді. Сөйтіп Ошекең сол жылғы күзгі салым
шаһардың түбіндегі Калинин (қазіргі Тұздыбастау, Алматыдан 7 шақырым
жерде) кентінің орталығынан еңселі үйді бау-бақшасымен сатып алады. Осы-
нау үйімізге Жетісудың Күреңбелінен әкейдің дәм-тұздас болған дос-жаран-
дары, сонымен бірге  Қарқаралының «шөпке тышар» белді саңлақ
азаматтары Сапарғали Бегалин, Жүсіпбек Елебеков, Рахметолла Сәлменов,
әкеммен Қоғалыда жұмыс істескен, баяндық  Сәлкен Сұбханбердин
Шахаңдармен, Әбекеңдермен келіп, әдемі кештер өткізетін. Сондай-ақ сол
кезде бала Қайрат Байбосынов (апайы Күнімжан бізбен көрші тұрды) келіп ән
салып беретін. Бір күндері алаш көсемі Әлихан Бөкейхановтың туған інісі,
Балқашта тұратын Смахан төренің келгені де есімде.
1966 жылы «Қазақфильм» студиясы Әзербайжан Мәмбетовтың ре-
жиссерлігімен ақын-әнші Иса Байзақовтың өнерлі ғұмыр желісіне орай «Ән
қанатында» атты көркем  фильмін ұсынды. Фильмнің бас кеңесшісі Шәкен

Айманов болатын. Ал, ол Шахаңдармен дос-жаран. Кинода Қоянды жәрмеңкесі
көрсетілуі керек. Жәрмеңке қалай орналасты, оның түрлі мүлік-
мүкәммалдары, малдары қалай жайғасты, далалық сахна қалай безендірілді,
Қажымұқан қандай өнер көрсетті, Майра қалай ән салды, тағы кімдер болды,
осының бәрін білетін адам айту қажет еді. Қашанда ақжарқын Шахаң Шәкенге:
- Шәке-ау, мына іргеде менің құдам Ошекең тұрады ғой, сол  кісі сен-
дерге бәрін айтып береді, - дейді.
Сонымен, әкей аталмыш фильмнің шынайы болып түсірілуіне
қолғабысын тигізеді, өзі де ауылдың ақсақалдарымен бірге киноға түседі.
Әйтеуір, есімде – күнде Алматыдан бір «пұшық» автобус  кентіміздің шалда-
рын шаһарға апарып-әкеліп жүретін...
Ошекең Қарқаралыда мұсылманша терең оқыған екен. Білімін тексере
келе қарилар ол кісінің Алматыдағы жалғыз мешітке хазырет болуын
ұсынды, бірақ әкем  жас мөлшеріне байланысты (70-тің мол ішінде еді) бұл
ұсыныстан бас тартты. Әкей 1971 жылдың қаңтар айында қайтыс болып,
Кеңсай зиратына жерлеген кезде қабірдің басында сөйлеген сөзінде қарт жа-
зушы Сапарғали Бегалин:
- Ошекеңнің  ескіше білімі аса терең, ұлан-ғайыр болды, бірақ онысын
қолдана алмай кетті, - деп еді.
Міне, бастауын сонау қасиетті Қарқаралыдан алған Ошекеңнің
ғұмырнамасының бір парасы осындай. 
Әкейдің барлығы он бес шақты ұл-қызы болған. Біразы  аштық пен
зобалаң заманында шейіт кетті. Мұқажан деген ағам (1926-1995) Қарқаралыда
туған, көп жылдар Мемлекеттік статистика басқармасын басқарды, Жам-
был (1936-1997) – ұстаз ғалым-профессор, оның атында Алматы мен
Қоғалыда көше, Жайнақ ауылында мектеп бар, Жәлел   (1942-1996) кеңшар
директорының орынбасары болды. Қалғанымыз - төртеуміз: Райса (1938
жылы Қоғалыда туған, күйеуі әскери барлаушы, полковник Сағи Тәжиевпен
бірге шет елдерде (Түрікменстан, Ресей, Германия, Куба) қызмет істеген),
Клара (1946 жылы Бостанда туған, мұғалім, кейінгі кезде бухгалтер болды,
күйеуі Әкім Кәкімұлы - жоғары мектепте ұстаздық етті әрі ақын), Бауыржан
(1948 жылы туған, дәрігер-хирург, үш жыл (1979-1982) Германияда Варшава
шарты әскерлерінің Магдебург қаласы бөлімшесінде бас хирург болған,
жұбайы Інжу – дәрігер, қазақтың алғашқы төрт генералдарының бірі
Баһадүрбек Байтасовтың қызы) және мен өзім - әкем Ошекең мен шешем
Нұрекеңнің кенжесімін (жұбайым Айман Көшекқызы  - экономист-бухгалтер).
АҚҚОРАНЫ  БАҚҚА ОРА 
Қасиет тараған ғой алашымнан,  
Кезім бар ақиқат деп аласұрған.
Көненің қойнауына ен бойласаң,
Табасың тауарихтан жарасым, мән.
Шежірем шертетін сыр,
Ертетін жыр,
Түргендей түрлі-түсті  көрпесін қыр.
Ақын да ағыл-тегіл ақтарылған,
Босатсын шылбырын бір, дертесін бір.
Білген жөн ата-текті, шежірені,
Кеудесі алтын сарай сөз іледі.
Қазағым не көрмеді ғұмырында,
Жүрегі қайғы жұтқан езіледі.
Жинасам бар асылды бір көз ілем,
Бөлуге арналмаған бұл шежірем.
Ақиқат айтылады, аршылады, 
Аңдасаң ақын біткен жыр сөзінен.
Арғыннан апай төсті Қаракесек
Өскен бір қара шынар, дара десед.
Өмір ғой толған жарыс, молдан сайыс,
Шапқанда қара атқа ала ілесед.
Қаракесек-Түйтеден Майқы тумақ,
Жырым бар қуалайтын құнды қунақ.
Майқыдан Бөтей менен Қарашорлар

Қалыңшор қалың елмен о да шулап,
Сол Шордан тараған ғой Әйтімбетім,
Одан да жұрт тараған Жанақ, Дулат.
Жанағым әрі батыр, әрі ақын,
Алаштың ардагері, бәрі жақын.
«Ақтабан шұбырынды» алапатта
Өңгерген қалмақ қызын қары-тақым.
Дегендей ен байлығын көрсін дәйім,
Жанақтан туған екен Мершімбайым.
Жеткізбей ұрпаққа біз игі істерді
Кетсек қой мұратсыздық, дерсің уайым.
Мершімбай-Спан болыс, Сәлмендерім,
Алашқа тұлға болған дәрмендерім.
Олар барда орысқа дес бермегем,
Алысқа оғым жетер пәрменді едім.
Спаннан Әміредей әмір-болыс,
Аққорадан бұйырған тәңір-қоныс. 
Томскідей шаһарда оқыған ол,
Талай досты жинаған тамыр-орыс.
Аққорада ақ шаңқан үйі қандай,
Салтанат сәніменен күйі-таңдай.
Абырой-атағымен қатары кең
Сырт жұртқа сыры менен жыры балдай.
Үркіншілік басталып неткен бүйі,
Дариға-ай, Аққораның кеткен сыйы.
Әміре Алматыдан бір-ақ шыққан,
Сауғалап басын зорға жеткен күйі.
Кездескен астанада Ошекеңмен, -
Әкеммен, көңілдің хошы екенмен. 
Лақтырып қолындағы ақ бидонын,
Құшақтап көріскен ғой досы өтелген.
Бас Арық көшесінде, қазіргі Абай,
Жүздескен  адал достар мәзірге бай.
Еске алып өткен-кеткен, Аққораны,
Арызын айтқан екен Тәңірге дай.
Еске алған Кент өлкесін, баурайын-ай,
Қалбағай Қарқаралы тауларын-ай.
Көкорай көк шалғынды белдерін-ай,
Бақшалы, бағаналы бауларын-ай...
Сәлменнің бел баласы Рахметолла,
Көрген ғой зобалаңды, захмет ол да.
Қанабек, Қалибекпен қатар жүріп,
Қазақтың нар әртісі - бағым ед молға.
Қанаты Сәлмендердің әкім екен, 
Маңғазды, мәйек-сөзге мақұл екен.
Серпінді,  сері жігіт серттен таймас,
Барқадар басым іске батыл екен.
Ошекең-Ошақбайдан Жамбылдай дүр,
Данагөй ақылманы, даңғылдай бір.
Алматы-зор шаһарда көшесі бар,
Өшкенді тұтатқандай жандырды-ай кіл.
Ұрпағы Әйтімбеттің жер-жаһанда,
Шертейін домбыраммен, бер мақамға.
Шайыр екен,
Дарабоз дайыр екен,
Жеткендей абыроймен ер-қаһанға.
...Сыр-сандық ашылмайды хатқа орамай,
Бастауы ұрпақтардың Аққора-жай.
Ер жігіт ұмытпасын түп қазығын,
Сонда сол басына құт, бақ қонады-ай.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
97
Француздың ұлы жазушысы А.Дюманың үш ноян аталатын қаһармандарын жақсы
білеміз. Олар табандылық танытып, қиындықтан қайыспай, қатерден қаймықпай,
жекпе-жек ұрыста жеңіп шығып отыратын қайсар жандар. Сол қасиеттерімен де
оқырмандар көкейінде ұялап қалған.
Ал біз әңгіме еткелі отырған үш ноян шырғалаң шытырман оқиғалардың бел ор-
тасында жүрмесе де, басқалар үлгі-өнеге тұтарлық ғибратты із қалдырып, са-
налы ғұмыр кешкен қазақ зиялыларының шоқ жұлдыздары.
Әсет пен Әуесқан Ақтоғай ауданындағы жетінші класты бітірген 1942 жылы
сұрапыл соғыс жүріп жатқандықтан оқудан қол үзіп қалады. Жауға аттанған
ағаларының орнын басып, таңның атуы, күннің батуы қара жұмысқа бел шеше кі-
ріседі. «Тайдың мінілгені, баланың істегені білінбес» дегендей екі жыл белдері
қайыса өгізге мініп, арба айдап, қайнаған еңбектің ортасында шыныққан өрімдей
екі жас Қарқаралы қаласындағы мұғалімдер училищесіне қабылданады. Міне, осы
оқу орнында үшінші ноян Хамитпен танысады. 1944 жылдан бастап жоғарыдағы
айтқан А.Дюманың қаһармандары сияқты жұптары жазылмайды.
Білімге құштар үш  ноян училищені бітіріп, 1947 жылы қатар келіп, Алматыдағы
Қазақ мемлекеттік университетіне оқуға түседі. Осында білім айдынында терең
бойлап, орыс, европа елдері мәдениеті мен әдебиеттерінен сусындап, ой өрістерін
кеңейтеді. Олардың білімге деген құштарлықтары, көз майын тауысып, кітапха-
нада ұзақ отырып, көп оқып үйренгендерін зая кеткен жоқ. Үшеуі де қазақ тілі мен
әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығын алып, университетті «қызыл» дипломмен
бітіріп шығады.
Міне, осы арада жол айрығы басталады. Әсет Қазақстан Ғылым академиясына,
Хамит Қазақ КСР Орталық Комитеті жанындағы партия тарихы институтына
қалса, ал Әуесқан ұстаздық жолды таңдап, өзінің туып өскен Ақтоғай
ауданындағы орта мектепке мұғалімдік қызметке аттанады.
Хамит  партия тарихы институтында аудармашы бас редакторлыққа шейін
көтеріледі. В.И,Лениннің таңдамалы шығармаларын қазақша аударуға басшылық
жасайды. Өзі де аудармашы ретінде көзге түсіп, К.Маркстің «Капиталы» мен
А.Фадееевтің «Тас талқан» сияқты оннан аса, саяси, көркем-әдеби кітаптарды
аударып, журналист, жазушы ретінде қалыптасты. Кейін орталық Комитетке
Жеңіс Қашқынов
Жеңіс Қашқынов
Үш ноян
Үш ноян
Суретте: (оңнан солға қарай Х.Хасенов, Ə.Қанафин,
Суретте: (оңнан солға қарай Х.Хасенов, Ə.Қанафин,
Ə.Болғанбаев, Т.Исақов, Ғ.Омаров)
Ə.Болғанбаев, Т.Исақов, Ғ.Омаров)
Е С Т Е Л І К 

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
98
жауапты қызмет атқарған білікті де білгір, іскер азаматты Қазақстан радио
және теледидар хабарларын тарату жөніндегі комитетке төрағалыққа жібереді.
Қазақстан Жоғарғы Кеңесіне депутат болып, үкімет мүшесі құрамына кірген
Хамит өзінің саяси қайраткерлік қабілетін осы салада барынша көрсетті. Оның
басқаруы кезінде «Тамаша», «Қымызхана», «Алтыбақан» және т.б. телехабар-
ларды жұрт қызыға көретін. Сол кезде телекеңшары, Көктебедегі телемұнара
салынып іске қосылды. Қазақстанның барлық облыстары Алматы теледидары
хабарларын тамашалап, рахатқа бөленді. Көптеген телефильмдер Одақ көлеміне
таралып, танылды. Қазақстан мәдениеті мен тарихы, өнер-шеберлері жайлы те-
лефильмдер көптеп түсірілді. Радио арқылы тарихи тұлғалар мен марқасқа май-
талман әнші-күйшілердің дауыстары мен солардың орындауындағы шығармалар
таспаға жазылып, алтын қорға алынды. Қазақ телерадио журналистерінің
еңбектері Кеңестер Одағына кеңінен танылып, көптеген туындылары фести-
вальдарда жүлделі орындарға ие болды.
Осы арада Хамеңнің бір әділдігін айта кеткім келеді. Менің бас редакторлыққа
ұсынған құжаттармен танысып:
-
Жеңістің қолынан жұмыс келетінін білемін. Әлі жас қой, ысылсын. Тәжірибе
жинақтасын. Әрі інісін көтеріп жатыр деген сөзге қалармын,-деп қайтарып жібе-
ріпті.
Кейін бұл оқиғаны белгілі ақын Мұзафар Әлімбаевқа айтқанымда:
-
Мен «Балдырған» журналында бас редактор болып тұрғанымда жерлесім,
ақын Қабдікәрім Ыдырысовты адалдығым ұстап, жауапты хатшылыққа жұмысқа
алмап едім. Қабдікәрім біразға дейін өкпелеп жүрді. Біз солай тәрбиеленген едік. Ке-
йіндері ғой ауылдастары тұрсын, ұяластарын да ұялмай қызметке жоғарлатып
жатқаны,-деп жершілдіктен бойын аулақ ұстағанын көлденең тартты.
Төрағаның адалдығын белден басып «маңайына жерлестерін жинап жатыр» деп
байбалам салған арызқойлар К.Шалабаев тұсында жұмысқа тұрып, К.Үсебаевтың
кезінде бөлім меңгерушісіне дейін көтерілген мені, бұрыннан қызмет істеп жүрген
бірінші категориялы диктор Мырзабек Қуатбековты сол арыздардың ішіне «жер-
лестері» деп қосып жазып отырды. Осындай келеңсіз жағдайлар, жұмыста бере-
кесіздік туғызды. Төрағаның денсаулығының төмендеуіне әкеліп соқтырды. Кейін
соңғы сапарға шығарып салып тұрғанда сол арызқойлардың кейбірі марапаттап,
көлгірси сөйлегендері әлі есімде. Ондайлар кейіннен төраға болған қылшылдаған
жас жігіт Сағат Әшімбаевтың да жүйкесін  жұқартып, арамыздан ерте алып
кетті емес пе.
Хамит Хасенов адал қызмет атқарған белгілі қоғам қайраткері, жүйрік журна-
лист, ауқымды аудармашы, қарымды қаламгер ретінде халқының жадында қалды.
Екінші Әсетке келетін болсақ, Ғылым академиясының тіл және әдебиет
институтының аспирантурасын бітіріп, кандидаттық, кейін докторлық диссер-
тация қорғап, кіші, аға ғылыми қызметкерден бөлім меңгерушілігіне дейін
көтерілген көрнекті ғалым. Бүгінде А.Байтұрсынов атындағы тіл білімі инсти-
тутында бас ғылыми қызметкер.
Ол қазақ тілі білімі, негізінен лексикография мен лексикология саласында өнімді
еңбек етті. Алдымен екі том, кейіннен он томдық түсіндірме және «Абай тілі»
сөздіктерінің жарыққа шығуына белсене ат салысты. 1990 жылдардың басында
қазақ әдебиеті тілінің бір томдық сөздігіне жетекшілік етіп, бітірген еді. Қазіргі
нарық жағдайына байланысты аталған сөздік оқырмандар қолына әлі тимей тұр.
Лексикография бөлімінің алты бірдей қызметкерінің 1988 жылы ҚР Мемлекеттік
сыйлығының лауреаттары атануы сіңірген еңбектерінің сүбелі екенін аңғартса
керек.
Әсет Болғанбаев ана тілі сөз байлығының қыр-сырына терең бойлап, бар өрелі
өмірін арнап келеді. Ғалымның зейін қоя зерттеген саласы-қазақ тілінің синоним-
дері. Бұл тұрғыда екі монография жазып, «Қазақ тілінің синонимдер сөздігін» үш
рет басып шығарды. Аталған еңбектер өрісі түркологияға, берісі қазақ тіл білі-
міне қосылған елеулі үлес. Сондай-ақ «қазақ тілінің лексикологиясы» атты
оқулығы да үш рет жарық көрді.
Ғалым көп жылдан бері ҚР ҰҒА Тіп білімі институтында, Абай атындағы Алматы
университетінде диссертация қорғау жөніндегі мамандандырылған кеңестің
мүшесі. Тіл тарихы мен тіл біліміне байланысты ойлары мен тұжырымдары
күнделікті баспасөз беттерінде жиі жариялануда. Бойы сергек, қаламы жүйрік,
көрнекті ғалым, мемлекеттік сыйлықтың иегері, профессор, Әсет
Болғанбайұлының әлі де берері мол.
Үшінші ноян Әуесқан біраз уақыт достарынан қол үзіп, астанадан жыраққа кетсе
де қайраткер екенін таныта білді. Ақтоғай ауданында қарапайым мұғалімнен мек-
теп директорлығына дейін көтерілген оқу ісін ұйымдастыра білетін маман ре-
тінде жұртшылық зердесінде қалды. Кейін Балқашқа Абай атындағы қазақ орта

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
99
мектебінің директоры болып ауысқанда, орысы көп қаладағы білім ордасының
көркейіп, көріктенуіне елеулі үлес қосты.
Осыдан біраз жыл бұрын қазақстанның Халық жазушысы, тарлан ақын Ғафу
Қайырбеков екеуімізді арнайы кездесуге шақырған  осы мектепте болғанымызда;
-
Бұл өзі ғажайып  мектеп екен. Оқушылары араласпаған таза қазақ бала-
лары болғаны қандай жақсы. Білікті басшы ұйымдастырған-ау, тәрізі-дегенде:
-
Оныңыз рас, Қазақстан оқу министрінің орынбасары Әуесқан Қанафин
басқарып, ұйымдастырып кеткен ағарту орны, -деді директордың оқу ісі жөніндегі
орынбасары Күлшара Дәрібаева мақтанышты сезіммен.
Әуесқан  мектеп директорлығынан Балқаш қалалық оқу бөлімінің меңгерушілігіне
көтеріліп, жиырма жыл бойы ауылдық, қалалық оқу-ағарту саласын дамытып,
жолға қоюға бар қабілетін жұмсады. Осындай қажырлы еңбегі сол кездегі оқу ми-
нистрі К.Аймановтың көзіне шалынып, 1972 жылы оқу министрінің орынбасары
болып, Алматыға оралып, зейнеткерлік демалысқа кеткенше осы орында істеді.
Сөйтіп, үш ноян қайта табысты. Үшеуі өздері еңбек етіп жүрген үш саланы
дамытуға қайрат-күштерін аямай жұмсады.
Қазақстанның еңбек сіңірген мұғалімі, КСРО және Қазақ КСР оқу-ағарту ісінің үздігі
Әуесқан Қанафин халыққа білім беруге, республика мектептеріндегі оқу-тәрбие
жұмыстарына байланысты алпысқа жуық еңбек жазды. Ол сондай-ақ «Абайтануға
байланысты жарияланбаған материалдар», «қазақ әдебиеті», «Түрік халықтары
әдебиеті» сияқты, бірнеше оқу  құралдарының авторы.
Белгілі қоғам қайраткері Хамит Хасенов, көрнекті ғалым Әсет Болғанбаев,педа-
гог-ұстаз Әуесқан Қанафиндердің халқына сіңірген еңбектері елеусіз қалмады. Ке-
зінде үкімет наградаларымен марапатталды.
Өткен жылы қатар-құрбы үш ноян 70 жасқа толған торқалы тойларын, Хамиттің
қаңтар, Әсеттікін наурыз айларында туған елі, жора-жолдастары, ағайын-туы-
стары кеңінен атап өтті. Қыркүйекте Әуесқан жетпіске толды. Бұл мерейлі ме-
реке де елеусіз қалмады.
Сонымен тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін мынандай өлең  жолдарымен
түйгім келеді.
Сарыарқаны дүбірлеткен үш ноян,
Саналарын біліммен тек ұштаған.
Ақиқатты ар туындай көтеріп,
Асқар шың жоқ қанат қағып ұшпаған.
Оқ бойы озып қатарластан, бауырдан,
Сауат ашты туып-өскен ауылдан.
Қақ-соқпенен жұмысы жоқ үш ноян,
Аман қалды сұрапыл көк дауылдан.
Аулақ жүрді ұрда-жық пен сөздерден.
Аман өтті аласапыран кездерден.
Бірі ғалым, бірі ұстаз, бірі әкім.
Биіктеді, мінезі жоқ, өзгерген.
Досқа таза көңілменен тұрақты,
Тура сөйлеп, тік жүргенді ұнатты.
Жарты ғасыр жазылмастан жұптары,
Бірге жақты азаматтық шырақты.
Жүрегіне тың серпіліс, күй берген,
Туған елден ілтифат пен сый көрген.
Қасиетті еңбек сүйгіш, адалдық,
Дұрыс шығар үш нояннан үйренген.
Бақыт құсы таңдап, талғап қонады.
Ол жүрген жер шат-күлкіге толады.
Жомарт жүрек жаны жайсаң жандардың,
Әрқашанда жұлдыздары жоғары.

Алаш ардақтыларының
бірі, Қарқаралы өңірінде
«ел ағасы», «ел
ақсақалы», «ел данасы
атанған, он саусағынан
өнер тамған, ақын, әнші,
қайраткер Құдайберлі
М ұ х а м е т - Ә л и
Толыбайұлы кезінде
елге танымал, ұлы
ақын,  айтулы кісі
болған. Ұлы ақын,
терең ойшыл-даныш-
пан Абай, Арқаның
бұлбұл көмей әншісі
Мәдимен тығыз қарым-
қатынаста болған. Ол
әкеміздің бізден алы-
стап, бақилық
болғанына да 72 жыл
өтті.
Өшпес із, өлмес іс
қалдыру кімнің арманы
емес. Әрбір адам ал-
дына үлкен бір мақсат қойып, өмірін
мазмұнды өткізуді көздейді. Мен үшін,
алдымдағы мақсат-өткен күндерге көз
жіберіп, әке алдындағы парызды өтеу,
туыстың аманатын орындау. Өйткені
кешегісіз бүгініміз жоқ, бабалар рухы
ұрпақ жадынан өшпесін деп, ел, ұлт
мақтанышы болған, аты аталмай
қалған арыстарымыздың қатарында
биік тұлға, жастарға үлгі-өнеге, ұстаз
болып дүниеден озған Мұхамет-Әли То-
лыбаев әкеміздің атын жаңғыртып,
бүгінгі өмір сүріп, еңбек етіп, жүрген ел-
адамдарына қажетті мәлімет беріп, аз
да болса көптей көрсін деп Мұхамет-
Әли мұрасымен таныстырғым келеді.

Ескерту:  Қарқаралының құрметті,
белгілі азаматы, өлкетанушы Юрий
Григорьевич Поповтың маған жазған
хаттарында Мұхамет-Әли әкеміз ту-
ралы көптеген құнды, маңызды
мәлімет беруінде, Мұхаңның Совет
үкіметінен бұрын да, кейін де қоғамдық,
саяси, мәдени оқиғаларға белсенді
қатысып, елге, халыққа қамқоршы
болғанын, сол кездегі маңызды
қоғамдық тапсырмаларын
орындағанын айтады, неге десеңіздер
Мұхамет-Әли әкеміз сөзге шешен,
аралық қатынаста тілмәр болған,
орыс тілінде оқи да, жаза да, сөйлей де
білген. Сондықтан Мұхаңа жан-
жақтан келген орыс
ақын, жазушы-этно-
графтар, ғалымдар
қ а з а қ т а р д ы ң ,
орыстардың тұрмыс
жағдайларын, салт-
дәстүрін білу үшін,
сол ақсақалдың ауы-
лына барып,
жолығып, өздеріне
қажетті мәлімет
алып газет, журнал
беттеріне жазып
тұрған.
Мұхамет-Әли әкеміз
ел шежіресін де
жақсы білген, саяси,
мәдени өткен
уақиғаларды жазып
жүрген мұқабалы кі-
табы болған, оған
өлең, әзіл-сықағында
жазып жүрген. Бірақ
әкеміздің мұралары
сақталмай, дүниеден өтерінде үйге
халық, ақын-жазушы көп келіп, қаралы-
ауыр күндері ұрланып кеткен. Қанша
іздеу салынғанымен нәтиже болмады.
Үлкен үйімізде бар болғаны екі жәшік
ою-өрнектері қалған, оны Ахат ағамыз
екеуіміз ҚазССР Ғылыми академияның
этнография бөліміне өткізгенбіз, бұл
бөлімді басқарып отырған Ұлы Отан
соғысының батыры Мәлік Ғабдуллин,
«бұл  өрнектерді біз пайдаланамыз» деп
қабылдаған. Кейін естіп-білдік ҚазССР
академиялық Абай атындағы опера
және балет театрының
архитектуралық өрнектеуінде құрылыс
кезінде пайдаланғандығын. Ол деректі
біз ерте кезде «Қазақ әдебиеті» газе-
тінен оқып білгенбіз.
Мұхамет-Әли әкеміз елде жүріп талай
уақиғалар мен той-думандарда болып,
сөз сөйлеп, өлең оқып, домбыраға салып
ән айтып та жүрген. Ел аузында
Мұхаңның мақал-мәтелдері мен
өлеңдері, қолма-қол айтатын әзіл-
сықағы әлі де сақталған, ел аралағанда
байқауға болады.
Енді сол Мұхамет-Әли Толыбаевтың
мұрасынан келтірейін:
ЖАС ҰЛАНДАРҒА

Мұхаң бұл өлеңді 1927 жылы жазған,
жастарға арнап, олардың тәрбиесіне,
болашағына көңіл бөліп, келешекте бі-
лімді, өнерлі болғанын қалаған. Бұл
өлеңнін сөзін де, әнін де өзі шығарып, әр
кез, әр жерде жастарға орындап, дом-
бырамен айтып отырған. Бұл өлеңді
мен үлкен үйдегі Ахат ағамыздың ай-
туымен жазып алғам.
Оқыңдар ғылым жас ұлан,
Албыртып, қызу-мас ұлан.     
Ғылым білсең-бақ, дәулет,
Надандық-зор қас ұлан.
Надандықты жоюға
Советтен ғылым ашылған.
Жеміс екті халық үшін, 
Алыңдар теріп шашылған.
Қазақтықты жойыңдар,
«Надан» деп таңба басылған.
Түз хайуаны «қазақ» деп,
Мазақ қып әркім басынған.
Мазағына қорланып,
Намысты ерлер ашынған.
Оқыңдар да қарсылас,
Басылсын асып тасынған.
Ғылымды жұртқа құл болып,
Надан халық бас ұрған.
Бұзатын істен сақтанып,
Берік бол қатты тас ұлан.
Адамдықты жоятын
Төрт нәрседен қаш ұлан
Папирос, қарта, насыбай
Ішкілік-бәрі нас ұлан.
Болсаңдар үйір оларға,
Киімсіз қалдың аш ұлан.
Оқымай надан қалсаңдар,
Өзіңе-өзің қас ұлан.
Білсеңдер ғылымын заманның,
Боласың елге бас ұлан.
Ұлық болсаң-кішік бол,
Асып-таспай пәс ұлан.
ЕЙ, АҒАЛАР!
Бұл өлең Қарқаралы елінде 1927-30-шы
жылдары жазылған, қоғамға әсері
күшті болған.
Бұл өлеңді бауыр апам Марқамия
Мусинаның жатқа айтуымен жазып
алғам.
Құлақ сал сөзіме парасатпен, Ағалар!
Тәңіріңнің тағдырым ақылды 
пенде шамалар
Бекер деме сөзімді, қай наданда 
сана бар?
Құдыққа құлан жығылса, жамандар 
тұрып табалар.
Қысылғанда ер жігіт бір тәңірге 
паналар.
Түсіндіріп айтсаң да ақымыздың 
емі жоқ.
Аққа зауал бар деген, ақ иіліп сыну жоқ.
Атысыздан би қойсаң, 
алмастырар еліңді,
Мүшелі сөзін айталмай, сындырар 
бір күні беліңді.
Аталыдан би қойсаң, бәйге атыңдай 
сенімді,
Сылап, сипап, шырмалап, 
көркемді қылар еліңді.
Аспандағы тұрымтай шабыты
түспей сүзе ме?
Жем басары жоқ болса, жерден 
торғай іле ме?
Ұрса-қамшы өтпеген, үй қасынан 
кетпеген.
Атасы жүйрік болмаса, ел қадірлі 
біле ме?
Қаулап жанған жалын өрт, су 
қоймасы сөне ме?
Ойсыз адамға айтқан сөз құлағына 
ене ме?
Өкінумен болармыз, өткен іс 
қайтып келе ме?
Аузымды ашып сөйлесем, 
көңілім толған  кім игі
Термелеген құрғақ  сөз кімге де 
болсын өнеге.
Бәрін айтып келгенде, ғазиз да 
көңілім жүдеме.
АҚЫН ӨЛІМІ
Бұл өлең-жоқтауды Мұхамет-Әли То-
лыбаев Қарқаралының ардақты, сүйікті
ұлы, ақын, батыр, әнші, сазгер Мәди
Бәпиұлына (41 жасында  ақ
гвардияшылардың қолынан  Қарқаралы
түрмесінде атылған) арнаған.
Бұл өлең-жоқтауын Мұхаң
қарқаралылықтарға (Мәдиді өз
қолымен қойып, оған қолдан ағашқа
арабша ойып жазып, ескерткіш, ру бел-
гісі ретінде үлкен сұр алып тастың
үстіне белгі ретте кішкене Қаракесек
қойған, бұл алғашқы қойылған ескерт-
кіш болатын) қолына кішкене қара ән
домбырасын алып, Мәдидің “Ұшқара”
әнінің желісімен орындаған.
Бисмәлләһа бір Алланың бірлік аты,
Жақсының өзі өлсе де, өлмейді хаты.
Қапыда тағдыр жетіп, қаза тауып,
Ер Мәди би Қазыбек жұрағаты.
Жылаумен айтып болмас, 
қайтып келмес,
Тұғырға ұшқан сұңқар қайтып қонбас.
«Ләй-а аста-хиру на сағатын
Оләй-астақ тимун» деген аят
Тағдырдан ілгері-һәм кейін болмас.
Ғазиз жан не көрмейді жүрсе тәнде,

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
102
Көнбейді кеше кетсе хаққа пәнде.
Ақ тұйғын алғыр қыран жерге қонбас,
Ер Мәди қапылыста өтті арманда,
Кез келіп уақытылы күн болды шайт,
Рахымсыз бір дұшпаннан діні қатты.
Қазақтың мүшеліне болды бір іс,
Ақыры қайырымен болғай арты.
Белгілі орта жүзге арыстаным.
Ел мүддіріп, ат сүрінер жер кез келсе,
Дос үшін қайрат қылып қарысқанның
Тар кешу, тайғақ өткел, нәзік жерде
Қиядан қыран жетпес табысқаның.
Тағдырдың жазуына себеп болып,
Фәниден бақиға ұшып алыстадың.
Құтылмас ерден иман дегенді алып,
Рахмат дариясына ғарыштадың.
Хор қызы, ұжмақ гүлі даяр болып,
Мехнатсыз рахат тауып қауышқаның.
Көз жетті-ау  дүниенің жалғанына,
Жеткізген кімді құдай арманына.
Боқатты қорытылған  алтындай боп,
Тазартып халық қолына алғанына.
Атасы нар туғанның ботасы деп,
Ел жүгін мойнына артып алғанына
Кейінгі аруақтардың зуриятттарына,
Кем-кетік азық болды толғанына
Жарқ етіп бұлт арасынан 
шыққан күндей,
Дұшпанға қайда жүрсе барғанында.
Қайтпас құрыш, қара болат 
асыл ерден.
Бір тұяқ артта белгі қалмады ма?
Күллі дос, баршамыз да армандаймыз,
Арты жоқ шолақ дүние жалғанына
Қан жұтып, дос қайғырып, қала бердік,
Тұл болды екі жесір алғаны да
Кім келіп, кім кетпейді заманадан.
Дұшпаны ердің ісін табалаған.
Қастығын Айғожаның ойласаңдар,
Болар ма дәл осындай жаман адам
Өнер мен ақыл, қайрат-бәрі өзінде,
Көре алмай орыс-қазақ қамалаған
Дұшпан елді аңдитын алдын тосып,
Әкімге «дауыс беріп» сағалаған.
Дауысы тағдырына тура келіп,
«Сәт, міне болды» деп шамалаған.
Жұмысы біткеннен соң «қайтамын» деп
Ат іздеп, жаһар ішім  жаралаған. 
Ертеңгі жаназаға кірмеу үшін,
Түн қатып бір арықпен тағалаған
Арыққа шана жегіп түнде келген.
Жатыққа сыр білмейтін күнде келген,
Батыр ғой жан жүрмейтін тыныш 
жатар деп,
Қуанышын сыйғыза алмай үйге келген.
Сиынса, Алла жәрдем мұсылманға,
Алладан кәпір жақын қысылғанда.
Қосылып кісілермен ел өртеген.
Бола ма осы да есеп мұсылман.
Атысы бір Келдібек баласы еді.
Мал басы қатар өскен талас еді.
Үш жүзге билік айтып, атақ алған
Қазыбек Сәдібектің ағасы еді.
Сәдібек мал бағатын қазақ еді,
Тең кісі Қазыбекке аз-ақ еді.
Сырт қорған Қазыбек бар, еш қапы жоқ.
«Малым» деп, күндік-түні азынап еді.
Торқа деп жүн-жабағы бөстектері,
Келемеж әркімдерге мазақ еді.
Жуастан ақырында жуан шықты,
Бір тажал Теміржанов мұнан шықты.
Пайғамбар әулетіне қастас болмас.
Ғауарыж діннен шыққан мұнан шықты.
Мұсылман мұсылманға жаназа оқу 
Мирас боп Пайғамбардан бізге шықты.
Егер де мұсылман болса намазы ертең.
Қаладан түнделетіп неге шықты?
Кему мен қайғырудан болмас пайда,
Тұрмаймыз бәріміз де фәни жәйда.
Бұрынғы пәтуалы адамдар айтқан:
«Болған іске болат бол» деген қайда?
Әркім –ақ қайғы-қасірет тартушы ғой,
Дос-жар мен туысқанға батулы ғой.
«Күллі шайхен засихатылмуат» 
деген аят,
Әркім өлім торбайтын тартушы ғой.
Жылаумен айтып болмас, 
қайтып келмес,
Ұшқан сұңқар тұғырға қайтып қонбас.
Ескерту: Бұл өлең-жоқтауды мен
Марқамия Мусинадан жазып алғанмын.
Кейін ел аралап жүріп, Егіндібұлақта
тұрып жатқан Шәміш Усина бауыр
апама сәлем бере барғанымда, ол кісі-
ден де біраз мәлімет алып,
Марқамиядан жазып алған өлең-
жоқтаудың мәтінін Шәмішке оқып
салыстырғанымда, ол кісі де жатқа осы
вариантты еш өзгеріссіз айтып берді.
Сондықтан жазып алғанымның қатесін
таппадым. «Орталық Қазақстан»
газет бетіне 1990 жылы 19-шы
қаңтарында Мұхамет-Әли әкеміздің
жоқтауы «Ақын өлімі» басылып
шықты.
ЕЛ ШЕЖІРЕСІНЕН...
Бұл   шежіренің басы ғана, Марқамия 
Мусинадан жазып алғанмын.
Орта жүз екі арыс-ел арғын, найман,
Арқаға Алатаумен қанат жайған.
Мейрамның күң тоқалдан Болатқожа.
Бәйбішенің төрт ұлымен сайран салған.
Ата мұра еншіге туыс теңеп,
Шешесін «Қарқабат!» деп ұран салған.
жан қорған қып топанмен сабағаннан
«қаракесек» деген ат содан қалған,
Одан кейін төртінші Шаншар бабаң
Мал басқа берекелі-құт боп туған.
Шаншардың немересі Қазыбек би 
Ақылмен Қоңтажының тілін буған.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
103
Толықсыз тоқсан жесір жүлде алып,
«Күң баласы» дейтұғын кірді жуған.
Аузынан шыққан сөзім тәбәрік қып,
Ішкендей мейірі қанып зәмзәм судан.
Егескенге белгілі айтқан сөзі,
Кем тимес белдескенге ішкен у-дан,
Қағазға белгісіздер сиып болмас,
Жақсымен әр елде көп бірге туған...
Ескерту: Бұл шежіре толық емес әрі
қарай шежіре жыртылып қалған, «Ше-
жіре кітабы 1936 жылы 30-шы мамырда
Мұхамет-Әли Толыбаев әкеміз кенет
қайтыс болғанда, келім-кетім  кісі көп
болып, үйде жанашыр жан болмаған
кезде ұрланып кеткен ізсіз.
ӨЛІККЕ КӨҢІЛ АЙТУ
Атамыз адам пайғамбар,
Таралып содан қалғандар.
Екі дүниенің патшасы
Мұхаммед те өткен пайғамбар 
Жан жолдасы олардың.
Солардан артық қай жан бар?
Тумақ мирас, өлім хақ,
Бақи боп кім қалғандар?
Қазаға риза, пәлеге сабыр
Қыл ғибрат алғандар.
Әуелден бар ма өлмеген,
Басына өлім келмеген,
Атам, Анам демеген,
Жаны ашыған, бермеген
Бауыры бүтін бір құдай,
Ешбір зауал көрмеген,
Қожасына құл болмас
Әміріне көнбеген.
Ескерту: Өмірде туу да бар, өлім де
бар болғандықтан, Мұхамет-Әли Толы-
баев ел ішінде жүріп, талай той-думан,
өлік-жітікке қатысқан. Қай жерде болса
да киелі аузымен, жүрегінен шыққан
дуалы сөзімен, қоңыр дауыспен салған
әнімен халыққа тоқтау салып, демеп,
ақыл-кеңес, күш-қайрат, жігер беріп
отырған.
МАРҚАМИЯҒА
Мұхаң үрім-бұтақ ішінде қыздарын
ерекше көріп, сыйлап, қамқорлығына
алған, олардың өнерлі, ибалы болып,
тәрбиелі болғанын қалаған, үйге
қонақтар келгенде, қыздары оларға
шай құйып беріп отырып, келген
қонақтардың әндерін, әңгімелерін естіп
өздеріне қажетті білім, тәрбие алып
отырған.
1932-ші жылы Марқамия қызына:
Марқамия, шырағым, майысқан көлде
құрағым,
Айран да болсаң-қымыздай 
көңілге сусын тұрағым
Өзің әйел, Тұрсының жас, кім білер 
қайда тұрмағың,
Әйелмін демей алыстап, ұзаққа шапқан
пырағым,
Қасқабатты ажал тұр, білесің 
бе уағын?
Алланың сыры ғайып қой, кеттің-ау
ұзап, шырағым,-деп хат жазыпты.
Әзіл сықақтар
Мұхамет-Әли Толыбайұлы сөзге өте
шешен, тілмәр болған, айтар сөзді
қолма-қол өлеңдетіп, әзілімен қолма-қол
айтқан. Мұхаңның айтқан лебізін
тыңдағандар мақал-мәтелін, ойынан
шыққан ұтымды, пайдалы, ұшқыр
сөздерін пайдаланып та жүрген.
Жалқауларға
Кеселді жалқау, қылжақ бас,
Әзір тамақ, әзір ас,
Сырты таза, іші нас,
Артын ойлап, ұялмас.
**** *** *
Кедейліктің кенже ұлы-ұйқы мырза,
Ерте жатып, кеш тұрса, болады ырза.
Кедейшілік пен керімдік бірдей келіп,
Еріншекке сәлем айт, келсін мұнда.
*** *** ***
Араққұмарларға
Күн қақты сұр жолақтай шыр бітпеген,
Кісідей өрт сөндірген, түр бітпеген.
Араққа апиынды қосып ішіп,
Құдайым мал басыңды өндіртпеген.
Ал асаудай, аптығың-басып 
арындайсың-
Жел сөзге, құмары жоқ, жалындайсың.
Сабын жаққан терідей жылп-жылп етіп,
Шіркін-ай, айтқан жерден табылмайсың
Ақайдың Хасеніне
Бақ-дәулет ер қорғаны ерге бітер.
Шүйгін шөп елге қоныс жерге бітер.
Тастаған тас домалап өрге қарсы
Ағайын-ынтымағы бірге бітер.
Болғанға салған уақыт зауал жетсе,
Жақсылық бақпен бірге желге кетер.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
104
Елулікті еңсерген еңселі елдігімізбен, ел таныған
егемендігіміздің қадірін тани еселеп, қамдана
қарпып, тапырауын тарих толқынына жұтылмай,
ғасырлар тоғысындағы дүние дүрмек дауылынан
бойымызды тіктей жұбымызды жіктей, пайым
парқымызбен, байсалды нарқымыздың арқасында
көк өрім келбеті, көк туымызды көлбей көтеріп,
әлем қауымдастығы алдындағы тіршілік теңізінің
ашық айдынында жігерлі екпінмен желкенімізді тік-
теп, ерік жігерімізді таныта алғанымыз үлкен
мақтаныш, салиқалы сабырлы сарабдал саясаткер
ел басымыз ұлт   көшбасшысы Нұрсұлтан
Әбішұлының  байыпты басшылығы арқасында қол
жеткен, сананы сабырға шақырар, болжаулы
болмысымыздың мәніде мағыналы сәті келген ізгі-
лікті таным, игілікті іс екеніне ешкімнің таласы
бола қоймас.
Тереңнен тартып тектілігімізбен болмысымыздың
басына бақ қонған, базарлы шақтарымен әттеген-
айы көп соқтықпалы соқпаққа түскен ауыр
кезеңдерін ескере, еске алар болсақ сол алмағайым замандарда елім деп еніреп, ес
жиғызған тұрлаулы тұлғалар атқарған ересен ерліктерімен, беренді беделімен бі-
лікті білімімен, елін емірене ұлықтап қиыннан қиыстыра сөз тауып, жоралғы жосын
жол ашқан асыл арыстарымыз баһадүр барыстарымыз қаншама. Ежелден Ұлы
дала ұрпақтары әз халқымен қандас қарындас үшін атқарылған ұлағатты істі, ірі-
ліктітірлікті ұлықтаған жұртпыз, бағаналы барын барынша базарлап, сүбелі сөзге
жол берген, елдің бірі едік.
Бүгінгі еркін елдігімізбен, еркіндігіміздің бастауында тұрған тұрлаулы
тұлғаларымыз жетерлік, ұлан байтақ жерімізді, ұшса құс қанаты талатын кеңде
керім кеңістікті игілікпен игеріп, көз алартқан анталаған жаулардан сақтай білу
жолында жан беріп жан алысқан ерлеріміздің ерен еңбегін бүгінгі жалын  жастарға
жеткізуде  білімдар білікті аға ұрпақ өкілдерінің алдында үлкен міндет тұр, себебі
біз көрген кеңес дәуірінің содыр саясаты жүйелі түрде жіктеп біздің өткенімізді өз
ыңғайларына қарай әдіптеп толағай табыстарымызды тұқыртып, тұрлаулы
тұлғаларымыздың соңына шам ала түскенінін нақтылы сезініп сол
келеңсіздіктермен керағар заманда ғұмырымыздың  елеулі шағы өткенідіктен ке-
шегімен бүгінгіге болжаулы баға бере отырып, байсалды байыптай аларлық мол
мүмкіндігіміз баршылық екені рас.
Осы орайда елімізбен жеріміздің тұтастығы үшін арпаласқан алмағайым заманда
қаймана қазақ ұлысының басына бұғау түсіп:
«Қаратаудың басынан көш келеді
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді
Қарындастан айырылған жаман екен
Екі көзге мөлдіреп жас келеді»-
дерлік кезеңінде зарыққанға қорған торыққанға демеу болған тұлғалар  үш жүздің
басын қосып хан мен қараның қамын ойлап халықтың бірлігімен келелі тірлігінің ба-
стауында тұрған баянды бабаларымызбен байрақты батырларымыздың сана-
тында аталатын айшықты айбарымыз,түгел сөздің түбі бір деп кеткен Майқы
би, әулие Қорқыт баба, жел маясын желдіркен Асан-қайғыдай, қасиет қонып, қыдыр
дарыған дара дана бабаларымыздың жалғасы  жүйелі сөзбен жүйрік ой орамының
асылдары арқалыҮйсін Төле би, қазып айтар Қаз дауысты Қазыбек би, айтулы
абыз Әйтеке билер еді. Бітімгершілікпен биліктің тізгінін берік ұстап халқының бе-
реке бірлігімен байқуат тірлігі  үшін ханныңдақаһарын қайтарып, сырттағы
жауғада, ел ішіндегі деттеген дауғада бітеу бітім айтатын тұрлаулы тұтқа,
әділдіктің әліппесін әспеттеген аузы дуалы, алды кеңде кенерелі көреген көсем,
шиеленген байламды шебер шешер шешендердің  бірі талассыз бірегейі, ол
жоғарыдағы шоғырлардың ішіндегі білікті айшықты абыз бабамыз Қаз дауысты
Қазыбек би болатын.
Сол даңқты бабамыз:
Біз Қазақ деген мал баққан елміз
Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз
Аманжол 
Аманжол 
ҚУАНБАЙ
ҚУАНБАЙ
ҚР Журналистер Одағының мүшесі
ҚР Журналистер Одағының мүшесі
ҰЛАҒАТ ҰЙЫТҚЫСЫ ҰЛЫЛЫҚ

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
105
Елімізден құт береке қашпасын деп
Жеріміздің шетін жау баспасын деп 
Найзаға үкі таққан елміз – депбасталатын байламы ерек, бабы бөлек, жас болсада
айтқан аталы сөзіне ділі басқа, тілі ұстаған діні басқа, тәңірсініп тағында
отырған өзімшіл өр көкірек өрікпіген хан алдында қадап қадағалап айтқан сөзін
таңдана танып түйсігімен түсінген, тосыла жасып жол берген ханныңда тегін
адам еместігін айтуымызда  жөн болардай ау. Ал сол жалын жастық шағында жау
алдында жарқ еткен жасындай жігерлі бабамыздың ертелі-соңғы бітімгершіліктің
бірегей бітімін  айшықтап айтқанын тануымыз, болжаулы болмысымыздың бе-
реке беделіндей тірлігіміздің бедері, қадырмен қасиетіміздің бай қазынасы екенін
қаны қазақ, жаны қазақ әр ұрпағы жан тәнімен қапысыз қабылдап ұғынуға тиісті.
Одан әрі бабамыз қаз дауысын қалықтатып;
Ешбір дұшпан басынбаған елміз
Басымыздан сөз асырмаған елміз
Досымызды сақтай білген елміз
Дәм тұзды ақтай білген елміз
Асқақтаған хан болса таптай білген елміз – деп дәйекті сөзбен дегбірін қашырып
шешімімен кесімін өзі айтып, онсызда мойып қалған хан қаһарын жасытып
елдігіміздің тегін тектеп,  жаугершіліктің кегін ақ найзаның ұшы емес қара сөздің
қуатымен қайтарғанына тарлан тарих тағылымы куә.
Сен қалмақ,біз қазақ қарпысқалы келгенбіз
Қазақ қалмақ баласы табысқалы келгенбіз
Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз
Танысуға көнбесең, шабысқалы келгенбіз – деп дегбірін қаштырып,
отты сөзбен әуелінде мысы басып тұрған безбеннің  бетін бері қаратып, жеңісті
шаппай ұтқыр тіл ұтымды уәжбен ақтай білгені қандай тапқыр таным мадақты
мақтаныш.
Бұдан әрі әйдік мақаммен:
Жаңа үйреткен жас тұлпар, жарысқалы келгенбіз
Тұтқыр сары желімін жабысқалы келгенбіз
Сен темірде біз көмір еріткелі келгенбіз
Екі еліктің баласын теліткелі келгенмін – депуәж күтпей уәде тосқан бағылан
бабамыздың осы асыл маржан жаққұт жырдай жосылған батагөй бітімгершілік ап-
санасын ұлағатты білімдар ұрпақтары өз деңгейінен түсірмей, әлемнің бар тіліне
аударып, әр елдегі елшіліктеріміздің маңдайшасы көректі жеріне іліп қойса ары-
стандай арынды, қабыландай қарымды бабамыздың батасы дарырдай көрінеді
маған, әрине әлем қауымдастығындағы мемлекеттердің қазіргі қарым қатынасы
бітімгершілікпен бәтуәсі заманауи ғылыми дамыған ара қатынастары саясат сер-
келері әйдік әлемі бізге беймәлім болғандықтан, ұшқыр ой сана салмағын осымен
тежегенім дұрыс болар деп ойлаймын.
Қасиеті қолдағыр Қаз дауысты Қазыбек би бабамыздың қазіргі тың деректермен
жарияланып жүрген ғылыми мәмілелерге сүйенсек 1667 жылы түп тамырдай
қасиет дарыған сырлы Сыр бойында дүниеге келіп 1764 жыл осы біздің өңірде таза
асыл талғамы, қадір салмағымен ғасырға тақау жас жасап күз айларының соңына
қарай дүниеден өткені мәлім. Алдымыздағы 2017 жылы қасиетті бабамыздың 350
жылдығы қарсаңында отырғанымыз нақты дәйекті дерек..
Осы орайда 2007 жылы Қарқаралыда  алқалы  алаш қадір тұтқан бағылан әнші,
күрескер арқалы азамат болған Мәдидей ерге елінде Қарқаралыда еңселі ескерт-
кіш орнатылғанда осы мерекеге арнайы шақырылған қазақ өнерімен әдебиетінің
қаймағы, ақын жазушылармен ғылым серкелері шен-шекпенділер қатысқан үлкен
жиында ұлысымыздың ұлағат өресі ерек білімдары марқұм академик жазушы
Рымғали Нұрғалиев ағамыз өз кезегінде тебірене сөилеп:
- Иә, бауырларым Мәдидей ерге мәнді ескерткіш орнаттыңдар, енді ол ерекше
ескерілді күрескер ақын кешкен қасыретпен, тал бойындағы текті қасиетпен арда
есімі еленіп енді мәңгілікке беттемек, алайда бауырларым алқалы азаматтар біз
үшін іс мұнымен бітпек емес, рас тайының жарысын әспетедік, ал тұлғалы тұлпар
бабамызға не құрмет көрсетіп жатырмыз, ала құйындатып атын алып берген ау-
данды таратып тындыңдар, ал сол бабамыздың аруағы кімнен кем еді, ендеше ен-
дігі мансаптағы мәнді мақсаттарың келешекте ел алдында, ар алдында атқарар
істеріңнің басы осы болу керек»-  депайтқан аталы сөзін өз құлақтарымен есті-
гендер әзірге баршылық, осы ұлағатты сөздің мән мағынасы кешігіңкіреп кейінірек
болсада естір құлаққа жетіп кейінгі үш-төрт жылдың бағдарында барымызды
танырлық жан жадыратар  жарқын істер атқарылып жатқанына  ел болып
қуанудамыз құп алудамыз.
Сол толымды істердің бірегейі  ол 2011 жылы сәулетші М.Мансуров
бауырымыздың үлкен сүйіспеншілікпен, танымды шеберлік түйсігімен түйінделіп
Қарағанды қаласының нақ төрінде орнықты орын тепкен, әсем әрлі әспетті еске-
реткіші, еңселі берен бекзада бейнелі мүсіндіескерткіші еді.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
106
Осы кезекте «Өзіңдікі төрге озбай, өзегің талады» -демекші бұл шаралар ерте
қозғалғанмен облыс көлеміндегі сол кездегі билік басындағылардың немқұрайлы
қылықпен кейінге ысыруы құлықсыздығы салдарынан кешіккен көп тілегі барып-
барып тек ұлт жанашыры ұлағатты перезентінің бірі,қазіргі қорғаныс министрі
Серік Нығыметұлы Ахметовтың сол үлгілі үлкен іске басшы, қолдаушыларға
нақты қосшы бола білгендігін айтуымыз өте маңызды.
Сондай-ақ көптен күткен дәйекті жәдігер аса ауқымды татымды таралым, та-
нымал ғалымдармен тарихшыларымыздың елеулі ерен еңбегі, ол  2011жылы
«Болашақ» баспасынан шыққан «Қаздауысты Қазыбек би» энцклопедиясы еді,
көптен күтілген жанға жағар жарқын іске жарық сәуле түсіріп тартымды
еңбегімен еленген шығармашылық топқа-«Жақсының жақсылығын айт, аллам
нұрын ашсын» -демекші ғылым докторы, энцкикопедия редакторы Нұрлан Ду-
латбековке, редколегия мүшелері Мәулен Хамзин, Берік Рахымов, Ермек
Балташұлы сынды танымал ғалым, қарымды журналист ұлтжанды ұлағатты
бауырларымызға ерек еңбек тағылымды танымды істеріне береке беріп,
шығармашылық шабыттары шарықтай түсіп өздері ұлықтаудан жалықпаған
қасиетті баба рухы қолдай берсін деп– елеңге еміренген ел жұрты атынан үлкен
ризашылығымды  білдірмекпін.
Осы орайда жерлесіміз тарих ғылымының докторы професор Жамбыл
Артықбаевтың «Қаз дауысты Қазыбек би»- кітабы мен жоғарыда аталып өткен
энциклопедиялық еңбек, бабамызды танып білудегі орасан зор татымды  жол
басшы екенін атап өтуіміз орынды, әрине ғасырға жуық ғұмыр кешкен ұлтымызбен
ұлысымыздың сол кезеңдерде ел тізгінін ұстаған хандармен, қарымды бек
сұлтандарға ақылшы кемеңгер кеңесші бола білген ерен еңбегі үшін ол өз дәуірінің
ұлттық рух танымындағы асыл ардақтарының бірі екені талассыз. Аруақты абыз
бабамыздың артына қалдырған аса мәнді мәйекті философиялық танымдағы
сана сезімді билер ерекше толғамдары, ой өрнектері тапқырлықпен сабақтасқан
ұшқыр ой тұжырымдары, әділеттік әліпесіндей адал шешімді биліктегі ерен же-
тістіктері, ел ынтымағы мен бірлігіне бағытталған өрелі өнегелі ғұмырнамасы
куә. 
Я, қарымды қасиет дарыған, ортасынан оза шауып ұлттық ұлағатымыздың
тұрлаулы тұлғасына айналған арда абызымыз жайында айтылар айғақты де-
ректер ғылыми зертеулер әліде алдағы күннің үлесінде екені даусыз, алдымыздағы
келетін абыз ардағымыздың 350 жылдығыда аса алыста емес, ендеше барымызды
бағалар, өткенімізді саралай аларлық ілгері ілімді ғылыми орта, осы салада ой
өрнегін оздырып жүрген қаламы қарымды жазушы замандастарымыз, орнықты
ойлы журналистер қауымы құлшына еңбектенер уақыт алда ғой деп есептей от-
ырып, теңіз тамшыдан құралады демекші  ұлықтаушы бір ұрпағы ретінде ерте-
ректе шежіре қартардан естіп құлақтақалған бірді-екілі әңгіме аңыз жобасын
көпшілік назарына ұсынуды жөн көріп отырмын.
Кіл қара көктің тұқымы аталған Шаншар абыздың немересі келелі келісті Келді-
бек бидің ұлағатты ұрпағы аруақты Қазыбек бабамыз ат жалын тартар тұста
оны әлі жассынған екі ағасы Сәдібекпен Асан жасы ұлғайған әкелері Келдібектің ор-
нына жол жағынан  ендігі билік айту бізге тиесілі деп әр жерде сөз шығарып
шыдамсыздық танытқанын естіген алқалы аруақты би атамыз ойлана келе, өзі
іші сезетін бас араздықтың алдын алу үшін ержеткен Сәдібекпен Асанды және
Қазыбекті, Балапан мен Бөденені алдына шақырып алып:«Менің бауыр ет балала-
рым атам қазақ «Қыран құс қартайғанша,қайратты, кемігенше қанатына сенеді,
ұшып қонатын тұрлаулы тұғырына  сенеді, ал кәрілік жетіп  деттегенде жолын
жалғар жанаттары балаларына сенеді»- деген, ендеше менің тұғырым болған ел
жұртымның тұрлаулылығына сенімім зор, ал жолымды жалғар жанатым ісімде ие
болар санатым сендерсіңдер, енді мына аманатымды орындаңдар, себебі маған
мүмкіндік барда біреуіңді биліке ұсыну жолы тұр, әкелерің болғансоң мен үшін
бәріңде бірдейсіңдер ертең араларыңда артық ауыз сөз бас араздық болмауы үшін
мына Бөденемен Балапан әлі жастау ал, Сәдібек, Асан және Қазыбек үшеуің ертең
жөн білер жолбасшы алып жолға  шығасыңдар әйгілі білімдар Әнет бабадан  бата
алып келесіңдер, көреген көсемдігімен білгір, білімпаз шешендігімен аты шыққан
сәуегей сол кісінің шешімі шешім, қайсыңды таңдасада кесімі кесім»- деп жастарға
жол амандығын тілеген екен. Шұрайлы шұғылалы Шыңғыс тау  шалғайында
жатқан қалың тобықты еліне жол тарқан жүргіншілер Әнет бабаның ақ ордасына
деттей жетіп, қайдан келгенін негізгі мақсатарын баяндайды.Сонда Әнет баба
«Е, қабырғалы қалың ел қаракесектен келген екенсіңдер, әкелерің Келдібек,
аталарың Шаншар абыз болса көптен кем болмассыңдар,ат арылтып алыстан
келгендіктен  қазір барып қонақ кәде жеп, демдеріңді алыңдар шешімім ертеңгілік
болсын»- деп уәж айтады.
Ертеңінде үшеуін алдына алдырған абыз қарт ал жастар сендерге қояр шартым
біреу ақ ол мынау:     
-Күн, ай, жыл, хан мен қара парызы неде? Осыған толымды жауап бергенің менің

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
107
таңдауым болады–деген екен.
-Екі ағасы ойланыңқырап қалса керек, сондажас Қазыбек тамағын кенеп «Ата
ұлықсат болса мен айтайын» -депширыға ашылады:
- Күн парызы сәждеге бас ұрып, құбылаға қарап бес уақыт намазға жығылу;
- Ай парызы нәпсімізді тежеп, алладан сауап тілеп отыз күн ораза ұстау;
- Жыл парызы алламыздың айшықтаған құрбан айтында құрметпен мал шалып
құлшылық ету;
- Хан парызы халқына қорған болу, ал қара халықтың парызы ханына адал
қызметімен уәжіп – деген екен.
Сонда Әнет баба «Қозы асығы демеңіз, қолыңа жақса сақа қой»-деген міне осы
болар,  бар түйін шешілді міне, кіші болсада күші басым,нар атанға жүк болар ісі
басым мына баланы басшы етіңдер, қалғандарыңа қосшылықта  жарасар- деп
түйіндеген екен.
Ел аузында шежіре қарттар айтқан мына бір әлпеті әсерлі әңгімен сөз соңын
жалғап, қазіргі біздің мекенімізде ертеректе қалмақпен қазақ арасындағы қан
кешті жан кешті сұрапыл ұрыстардан босаған тұста, әз бабамыз аруағы
қолдағыр Қаз дуысты Қазыбек би әрісі орта жүз арғын ұлысын, берісі бес бошанды
бастап келіп қоныс сайлағаны белгілі, ұлысының ындымды ынғайына қарай өркенді
өріс таңдап орналасу ыңғайын қадағалап қоныс сайлағаны айғақ. Сол заманда
алымды атамыз, жер қайысқан қалың нөкерімен Қарқаралыдан шығып Бүркітті
мен Бұқпадан өтіп,  жолай кезіккен «Қу» тауының бөктеріндегі жалғыз қараша
қосқа ат басын бұрып жөн білмекке, қостан шыға көзін көлегейлеген Кеуанаға да-
уыстап:
-  Қария мына көрікті тауды неге Қу деп атаған көзіме сенсем құндыздай
құлпырып тұр ғой дегенде:
Кейуана «Е, құлпырса менің көзімдегі жасымды суалтып, көкірегімдегі қайғымен
басымды қуартып, барып уақыт өткенсоң, кезі келіп жеткен соң құлпырса
құлпырған шығар –дейді.
Бабамыз: «Кейуана, айып етпеңіз көзіңді шел, көкірегіңді шер басқан екен себебі
не десе.
Кейуана жоқтауын жалғап:
Қуарып тұрған Қу тауы
Түндігімнің жоқ бауы
Жалғызымды жалмадың
Маған қалды жоқтауы – депкүңірене берсе керек.
Сонда жайды білетін сенімді серіктерінің бірі  атамызға жағдайды былай мәлім
еткен екен:
Қалмақтардан бұрын бұл өлке Байгелді деген байдың мекені болған екен
жау келіп басып алғанда басқыншылармен қатты ұрыс салған кейуананың батыр
ұлы Байжігіттің сарбаздары тасқамалдай құз шыңды, торынғыдай тұтасқан
тоғайға сіңіп алып, ұзақ уақыт беріспей Қапылыста шауып тыныштық
көрсетпесе керек. Сонда басқа істер шарасы бомаған жау өте өрескел шараға
барып қалың әскерімен тауды түгел қоршап алып төрт пұшпағынан өртеп, есіл
ерлерді аяусыз жалын құшағына беріп есе қайтарса керек–дегенде: 
Сұңғыла бабамыз:  Сөз атасы Майқы би  «Не бір заман өтпес дейсің, қадіріне
жетер қайсың»-деген екен қария. Біз сол кектеріңізді қайтарып,  бәрінде  көріп, же-
рімізді қайтарып келе жатқан жайымыз бар. Өткенімізге салауат, қолымыз жет-
кеніне қанағат, келешеке арлы аманат болсын дейік, енді біз аттанамыз
жауымызды жеңіп қалдеріңізді біліп бұл атырапқа үдіре еніп жатырмыз.Алда
үкілеген үмітіміз бар, сол келелі келешегіміз үшін қай нәрсені болсада жақсылыққа
жориық келешекке кесірі тимесін, енді бұл таудың атын өзгертіп «Балқантау» -
болсын. Себебі қалмақтармен өткен қан кешті соғыста, бал арасындай көп қалмақ
осы тауды жаулап алып жерұйықтай жерсініп, Едігедей ерсініп, өлермендікпен
қарсыласа қорғап көпшілігі өліп тынды, біздіңде не бір асыл арыстарымыз жер
құшты, байқасаңдар осы таудың исі гүл жарған қарағай мен талына, тіл үйірер
балына таласқандаймыз-ғой, ендеше Балы-қан-тау десекте айыбы болмас, де-
секте мына алыс батысымыздағы асу бермес тауға жүйесіне лайықтап
Балқантау десек дұрыстыққа келер, ал батырлар билер бағыландарым енді бұл
таудың биігіне ешкім көз алартпасын, киелі киігіне оқ атпасын, осы Балқантаудың
бауыры алла жазып, ұрпақтарыма ырызық құтты мерейлі мекен болсын әумин.
Мына мүскіндерді біреуің бауырларыңа алыңдар «Елге ел келгені құт»-деген осы
болар деп қорытқан екен- деген, өзім көзін көріп  ұлағатты сөздерін естіген ұлы
бабамыздың тікелей ұрпағы Алшымбай бидің немересі, қаһарлы Қақабайдың бел
баласы еңселі Ермағанбет қарияның, Сәдібек атамыздың тұяғы Рақымжан қажы
ұрпақтары Сейфолла, жүйелі сөз шебері наманай ата баласы шежіре Сартай
ақсақалдардан қалған осыой тамыздық бірді екілі әңгіме желісін қал қадірім жет-
кенше ел жұртыммен жас жеткіншек ұрпаққа жетсін деген мақсатым еді.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
108
РУХАНИ ҚАЗЫНА: 
ҒАСЫРДАН-ҒАСЫРҒА!
Қарқаралы қаласында Қарқаралы қаласының 190 жылдығына арналған
«Қарқаралы қаласы: тарихы мен бүгінгі» атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференция болып өтті. Конференция ұйымдастырушысы
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті мен
Қарқаралы аудандық әкімшілігі болды.
Қаладағы мәдениет сарайында өткен бұл аталмыш конференция 190 жылдық
мерейтойдың алғашқы іс-шарасы іспеттес таным мен талғамға бағытталған
рухани бас қосудың бірі болды. Жоғарғы оқу орындарында республикалық деңгейде
тарих шежіресі сан ғасырдың қойнауында жатқан қазақтың, оның ішінде
облыстағы көне  атажұрт Қарқаралының өткені мен бүгінін зерттеп  зерделеп
жүрген оқымысты, тарихшы, археолог, профессорлар дәл осы күні мәңгілік елдің
мәнін ұқтырғандай болды.
Конференцияны Е.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың бірінші проректоры тарих
ғылымдарының докторы профессор Жұмашев Рымбек Мұратұлы ашып жүргізіп
отырды.
Алғы сөз аудан әкімі Х.Мақсұтовтың конференцияның ашылуымен құттықтаған
ықыласты тілегімен басталды. Аудан әкімі мерейтой қарсаңындағы тағлымды
рухани шараның өтуіне ұйытқы болып отырған Е.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың
ректоры ЖМ ХҒА академигі заң ғылымдарының докторы, профессор Еркін
Көбеевке және университет ұжымына, тарих факультетінің ұжымына зор
алғысын білдірді. Қазақ ұлтының өткені мен бүгінінің құнды мұраларын бойына
сақтаған Қарқаралыдай киелі мекеннің тарихына терең бойлап болашақ ұрпаққа
рухани қазына қалдырсақ деп жүрген зерделі қауымға ризашылықпен қош көңілін
жеткізді. Аудан әкімі Халел Мұқатайұлы көне қаланың мерейтойын өткізу даңқ пен
дақпырт жинап, ат жүгіртіп той жасау емес екеніне осы конференцияның өзі негіз
болатынын ұқтырғандай болды. Оны конференцияда сөз алған тарихшы профес-
сор ағаларымыз дәлелдей түскендей болды. Өз зерттеу пайымдауларынша
Қарқаралының шежіресі 190 жыл емес, одан әріден басталып, бүгінгі тарихшы-
археологтарымыздың ашып жатқан тың-деректеріне сүйенсек болашақ ұрпақ ен-
шісіне тиер зерттеу жұмыстары жетіп артылмақ дегенге сайды. 
Алқалы мәжілістің жұмысын «Қарқаралы-мәңгілік елдің мәңгі қаласы» атты
Бану М
Бану М
ұҚАШЕВА
ұҚАШЕВА

алқалық баяндамасымен Л.Гумилев атындағы ЕҰУ жанындағы «Этнографиялық
қатынастар және Қазақстан халқы Ассамблеясы толеранттығы» ғылыми-зерт-
теу орталығының директоры, тарих ғылымдарының
докторы, профессор С.Сыздықов бастады. Рухани
қазынасы ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан
қасиетті Қарқаралының мәңгілік елдің мәңгі қаласы деп
атауға тұрарлық мәртебесіне тоқталған астаналық
профессор осыған негіз боларлық біраз жайттың басын
ашты. Аудан әкіміне бірнеше кітаптар жинағын сыйға
ұсынды. Жыл сайын Қарқаралыдағы Қызыл кенттің та-
рихын зерттеп, студент-шәкірттерімен келіп қазба
жұмысымен айналысып жүрген профессор С.Жауымбаев
«Қарқаралы ауданын археологиялық тұрғыда зерттеу»
тақырыбында ой толғап, нақты жұмыстарымен хабар-
дар етті. Сөз соңында биылғы қазба жұмысының
нәтижесінде табылған жа-
уынгер қазақ халқының бес қаруының бірі қанжар
қылыштың бір ұшын көрсете тұрып, ашылмаған
жұмбақ дүниенің шеті мен шегі жоқ дегенді аңғартты.
Осындай құнды баяндамаларымен Орталық Қазақстан
академиясының доценті, филология ғылымының канди-
даты А.Самохин А.Брагиннің «Прадеды и правнуки: Кар-
каралинская повесть» шығармасы бойынша өз
пайымдаулары мен тарихи деректерін келтірсе,
ҚарМУ-дің профессоры тарих ғылымдарының докторы
З.Сақтағанова, Ә.Бөкейхановтың қоғамдық-саяси бай-
ланысы болған ХІХ-ХХ ғасырдағы Қарқаралы уезіндегі
тұрғын халықтың біршама тарихи көріністері жайлы
ғылыми деректерін келтірген баяндамасын оқыды.
Конференцияға қатысушыларды Қарқаралы өңірі жайлы баяндалған жайттардың
бәрі де өзіне тарта білді. Дегенмен де өте-мөте қызықтырған Ә.Марғұлан
атындағы археология институтының доценті, тарих ғылымдарының кандидаты
Арман Бейсеновтың «Қасиетті Қарқаралы тарихының көне жауһарлары» атты
баяндамасы, экраннан слаид арқылы көрсетілген құнды қазба-жәдігерлер, олардың
көршілес Ресей және басқа шетел ғалымдарының зерттеуінен өтіп, өте жоғары
бағалануы көне Қарқаралының ғана емес, отырған жұртшылықтың мерейін өсірді. 
Қазақ деген ұлттың әлем халқы алдындағы абыройын көтеріп, ерте көне
дәуірден дамыған мәдениеті мен руханиятынан хабар беріп соған негіздеме болып
отырған бұндай жәдігерлер баға жетпес қазына-мұрамыз емес пе?!
Арман Зияденұлы ел мен жұртты тамсандырған мәнді сөзін осы құндылықтар
Қарқаралының өз мұражайларынан  орын алса, «Алтын адам» мүсіндерінің
көшірмелері қала көркін кіргізер көрікті орындарға орнатылса деген ойын ортаға
салды. Аудан әкімі Х.Мұқатайұлы да қоштап, осы көптен ойда жүрген ізгілікті іс
екенін, расында өз жерімізден шығып жатқан құнды жәдігерлер қаламызда неге
орналаспасқа» деген ойын жеткізді. Осыны құп алған А.Зияденұлы бірлесе жүзеге
асыруға келісті. Ғалымдар жағы да сүйсіне тыңдап, бүгінгідей презентациясын
мектеп, мұражайларда өткізсе деген ұсыныстарын айтты. Себебі, А.Зияденұлы
Қызыл кент, Кентөбе, Қасым, Нүркен, Бейбітшілік  қорғаны, Ақбейіт, Қарашоқы,
Қособа, Талды-Қостөбе, Едірей елді мекендерінен табылған  сақ дәуірінің тас
мүсіндері, жәдігерлері мен қазба байлықтарын айтқанда жұртшылық жүйрігі ала-
ман бәйгеде, озып келген қызба жігіттердей  қозғалақтаса желпініп қалды.
Түпсіз терең мұхит түбіне сүңгіп інжу-маржан іздеген тағлымды мәжілістің ба-
рысында киелі мекен өзінің құны мен қасиетін одан әрі арттыра түскендей болды.
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
109

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
110
Е.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың
доценті, тарих  ғылымдарының
кандидаты Қ.Өскембаев тарихи
тұлғатанудың өлкетану зертте-
уіндегі орны бағыты бойынша
“Ә.Ермеков және ХХ ғ  басындағы
ұлт зиялылары жайлы деректік
құжаттар жайлы» тақырыбында
әңгіме қозғады. Бірнеше жинақ кі-
таптарын қаладағы орталық
кітапханаға құрметпен табы-
стады. Бұндай сый-сияпаттарға
риза көңілін білдірген аудан әкімі
Х.Мұқатайұлы «Сыйдың бағалысы
да құрметтісі де кітап, Жылқы
берсеңіз желініп, шапан кигізсеңіз
тозып қалар еді. Ал мынау рухани қазына ұрпақтан ұрпаққа қалар өлшеусіз сый»
деп рахметін айтты.  Осындай тарихшы зерттеуші, оқымысты, ғалымдардың
қатарында өз өлкеміздің өткенін өзекті әңгіме етіп көтеріп жүрген жергілікті
өлкетанушы С.Оспанов «Қарқаралы тарихындағы Боқты көтерілісі» атты ба-
яндамасын оқып, өңір тарихын тағы бір қырынан танытты. Өз тарапынан
Қарқаралыны барша қазақтың тарихы деп көңіл бөліп осындай мәнді де маңызды
конференцияға келген меймандарға алғысын білдірді.
Конференцияда алқалық секциялық баяндамалар оқылып, онда Қарқаралы
қаласының бүгіні мен өткенін, көне тарихын зерделеген ой-пікір, деректі құжаттар
зерттеулер қамтылды. Қарқаралы қаласының 190 жылдығына арналған
халықаралық ғылыми-практикалық конференция бағдарламасы және бір мәнді іс-
шаралармен толықты.
Ол баспадан таяуда ғана жарық көрген «Творцы и свидетели, истории Каркара-
линска» атты монографиялық жинақ кітаптың осы алқалы жиында тұсаукесер
рәсімінің жасалуы өзгеше сый болды. Кітаптың авторлары белгілі өлкетанушы
Ю.Попов және ҚарМУ-дың доценті тарих ғылымының кандидаты Л.Шотбақова
мен тарих факультетінің деканы, доцент  Г.Смағұловалардың тынымсыз
еңбектерінің арқасында “Қарқаралының 190 жылдығына арналады» деген арнайы
кіріспемен берілуі өлке тарихына қосылған құнды дүниенің бірі екенін көрсетеді.
Кітапқа қысқаша шолу жасаған Гүлнар Мұратбекқызы денсаулығына байланысты
Санкт-Петербургтан келе алмаған Юрий Григорьевичтің сәлемін жеткізіп,
кітаптың бірнеше данасын қала басындағы бірнеше мекеме-ұжым білім ордала-
рына таратты.
Конференция жұмысы қортындыланып Рымбек Мұратұлы ғалымдарға қатысушы
қонақтарға ауыл-село округ әкімдеріне, мекеме-кәсіпорын, мектеп басшыларына
тарих пәнінің оқытушыларына, өлкетанушыларға, қала халқына алғыс білдіріп,
Е.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың отандық өлкетану, тарихи тұлғатану
орталықтары жалпы тарих факультеті қарқаралылықтармен алдағы уақытта
да бірлесе жұмыс жүргізуге әрқашан дайын екендіктерін жеткізіп, жемісті еңбек
тіледі. Аудан халқының атынан, алғыс білдірген аудан әкімі Х.Мақсұтов орталық
Қазақстандағы мәртебелі білім ордасынан Қарқаралы өңіріне келіп халықаралық
ғылыми конференция өткізіп, өлкеміздің тарихы, өткені мен бүгінін саралаған
салиқалы жиынға бас қосқан лауазым иелеріне құрметпен ризашылығын жеткізді.
«Өткеніңді білмесең, өскенің қайсы» демекші өткеніміз бен өскенімізді танытып,
өскелең ұрпақтың таным-талғамына жол ашар рухани қазына осындай тағлымды
кездесулерден бастау алатыны анық. Сонда ғана өшпейтін тарих, өлмес мұра
ғасырдан ғасырға жетері сөзсіз.

Қарқаралы қаласының
190 жылдық тарихи шежіре-
сіне орайлас өткен
халықаралық конферен-
цияда жаңа кітаптың
тұсауы кесілді. «Творцы и
свидетели истории Карка-
ралинска» атты жаңа
кітаптың авторлары
Ю.Г.Попов, Л.К.Шотбақова,
Г.М.Смағұловалардың бұл
еңбектері өлке тарихына
қосылған өлшеусіз рухани
сыйлық, асыл мұра болар
тарихи құндылығымыздың
бірі болмақ.
Қарқаралының 190
жылдығына арналған бұл
монографиялық жинақ кітап
бай мұрағаттық құжаттарға сүйене отырып, өлкетану
зерттеулерінің деректемелерімен толығып, қаланың екі жүз
жылдық тарихының біразын қамтыған.
Кітапта сол тарихты жасаушылар мен оның куәсі болған
Қарқаралы тарихына қатысты айтулы іздері қалған тұлғалар
жайлы да сыр шертіледі. Тарихи және этнографиялық
өлкетанудың отандық тарихта алар орыны айрықша. Өткеннің
шежіресіне үңіліп, тарихты қайта жаңғыртуда елеулі үлес қосқан
тарихи тұлғалардың естеліктерінсіз, солардың еңбектерінсіз
алға жылжу мүмкін емес. Сондықтан аталған авторлар өздерінің
ғылыми жазбаларына тынбай ізденумен еңбек сіңіргендеріне мо-
нографияда қолданылған әдебиеттер, жазба еңбектер
мұрағаттық құжаттар мен дерек көздерінің көршілес Ресей,
Орта Азия, және басқа елдердің баспа мұрағаттарынан
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
111
ТАРИХТЫ 
ТАРИХТЫ 
ЖАСАУШЫЛАР МЕН ОНЫҢ
ЖАСАУШЫЛАР МЕН ОНЫҢ
КУӘГЕРЛЕРІ
КУӘГЕРЛЕРІ
Бану М
Бану М
ұҚАШЕВА
ұҚАШЕВА

алынғаны дәлел болғандай. Қарқаралы аймағындағы қоғамдық-
саяси және оның мәдени өміріне қызығушылық танытқан барлық
оқырман үшін таптырмас пайдалы ғылыми жұмыс, зерттеулер
жинағы екені анық. Сондай-ақ монография материалдарын мек-
тептердегі оқыту бағдарламасында өлкетану курстарына
пайдалануға тұрарлық мәнділігімен де бағалы.
Кітаптың мазмұнына келетін болсақ құрастырушы
авторлардың кіріспесімен ашылған алғашқы бетте І бөлім, яғни
Қарқаралы тарихының сюжеттері деп басталып, аңыз бен
құпияға толы киелі мекеннің атауы жайлы ел аузындағы
әңгімелерден үзінділер беріледі. Қымбат та асыл экспонаттар
қатарын тізбелейді.
Келесі ІІ бөлімде Қарқаралы тарихындағы уақыт пен ұрпақтар
сабақтастығын байланыстырады. Қазақтың алдыңғы қатарлы
зиялы қауымы жайлы, алаш қайраткерлері, қазақтың осы өңірге
табан тіреген танымал тұлғаларының, Ресей елінің жазушы,
оқымысты, саяхатшы этнографтарының өлке тарихымен бай-
ланысты тұстарын аша түскен.
...Жүрген соң баурайында күнде көріп,
Таулардың биіктігі байқалмайды» дегендей қасиетті
Қарқаралының асқақтығын, оның барша қазақ халқы үшін қадірі
мен киесінің, мәртебесінің деңгейін осындай құнды дерекке мол кі-
таптардан оқып білетініміз шындық. Сондықтан кез-келген адам
бойында отансүйгіштікті қалыптастырып, өз өлкесіне деген пер-
зенттік сезімін, патриоттық азаматтығын тәрбиелеуде баға
жетпес мазмұнды деректермен берілген бұл жинақ кітап өз
оқырмандарының үлкен сұранысына ие болады деген сенімдеміз.
Себебі, асылын ардақтап, өз туған жерінің өз туған өлкесінің
өткен өмірін білуге қызықпау, тарихын оқып үйренуге талпынбау-
ол адамзат үшін ең қауіпті «мәңгүрттіктің бір түрі болмақ.
Евней Бөкетов атындағы ҚарМУ-ң тарих факультетінің “Тұлға”
ғылыми-зерттеу орталығы мен «Сарыарқа» тарихи-мәдени
мұрагер орталығының директоры тарих ғылымының кандидаты
Н.А.Бейсенбеков пен ҚарТУ-ң Қазақстан тарихы кафедрасының
профессоры, тарих ғылымдарының кандидаты
С.Д.Шаймуханованың рецензиясымен берілген монография белгілі
өлкетанушы Ю.Поповтың, тарих ғылымының кандидаты доцент
А.Шотбақова мен тарих факультетінің деканы, тарих
ғылымының кандидаты, доцент Г.Смағұловалардың авторлық
ғылыми жинақтары жастарға, өскелең ұрпаққа тәлімді
мазмұнымен кең өріс берері сөзсіз.

Маусым айында ауданы-
мызда «Қарқаралы-2014»
байқау фестивалінің
өткізіліп, жас талант
иелерінің өнерлері сынға са-
лынып, аталған байқауға ҚР
еңбек сіңірген әртісі, әнші,
продюсер, «Құрмет», «Пара-
сат» ордендерінің  иегері
Майра Ілиясова қатысып,
қазылық жасаған еді. Атаулы
байқау өз мәресіне жеткенде
әнші Майра апамыз аудандық
мәдениет үйінде
қарқаралылықтарға деген
үлкен құрметімен концертін
қойып, «Япырай», «Бақыт
құшағы», «Біз екеуміз»,
«Қызыма», «Махаббат әні»
секілді бірнеше эстрадалық
әндермен қатар дәстүрлі
халық әндерін орындап, соны-
мен бірге, ақ жаулықты ана-
лар жайында да әнін шырқап,
тыңдарманның ықыласына бөленді. 
Бұл ән шашуда әнші апайымызға құрмет танытып, өзі қазылық
жасаған байқауда бас жүлдені иеленген жас өнер иелері әдемі
әндерін сый тарту етті. Үлкен сахна төрінде жүрген әртіс
Майра апамыз тек әндерін ғана орындап қоймай, өзінің
қолтаңбасы қойылған бірнеше сувенирлік естелік сыйлықтарын
да табыстап жатты. Концерт соңында әншімен сұхбаттасудың
реті түсіп, «Қарқаралыға келгендегі алған әсеріңіз?» «Өнер
жолындағы басты құндылық?», “Жастарға көрсетер үлгі-
өнегеңіз?», «Айтар тілегіңіз?» дегендей бірер сауалдарды
қойғанымызда әнші, продюсер ҚР еңбегі сіңген әртіс былай деп
ағынан жарылған еді:
-Қасиетті топыраққа аяқ басқандағы алған әсерім өте кере-
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
113
Д.Ыдырысов
Д.Ыдырысов
Н.Жақсыбаева
Н.Жақсыбаева
Х а л ы қ   ә р т і с і   -  
Х а л ы қ   ә р т і с і   -  
Қ А Р Қ А Р А Л Ы
Қ А Р Қ А Р А Л Ы
х а л қ ы м ен
х а л қ ы м ен
Ө Н Е Р

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
114
мет. Өйткені осы жолы келгенде уақытым сәл-пәл болды да, ең
бірінші Құнанбай атамыз салдыртқан аудан орталығындағы
Алланың жердегі үйі мешіттен бастап, қаланың тарихи орында-
рын аралап, Мәди атамыздың ескерткішінде болдым. Осының
бәрін көріп риза болдым. Бір айтарым осы өңірден шыққан Ж.Еле-
беков ағамыздың жары Хабиба апамыз бен киелі топырақтың ту-
масы, М.Жүнісоваға мұражайда арнайы бұрыштар ашылу керек
шығар деп ойлаймын. Қ.Мырзалиев ағамыз «талантты тірі ке-
зінде бағалау керек» дейді ғой. Енді осымен алтыншы рет
өткізіліп отырған «Қарқаралы-2014» байқауы жайында айтар
болсам, бұл елдің конкурсы, бұған дейінгі байқауларда өзге де та-
нымал әншілердің келіп қазылық жасағанын естіп жатырмын.
Биылғы байқаудың тізгіні маған тиген екен. Байқауға 400-дей та-
лантты балалар келіп, сахнада әндерін айтып, билерін билеп,
өнердің өріне талай жас таланттарымыз аяқ басты десем де бо-
лады. Бұл байқау жалғаса бермек. Осы байқауда ән айтуда осы
жердің баласы Қали Тоғжан есімді жас қызымыз Абай атамыздың
әнін үш тілде орындап бас жүлдені иеленді. Заманның сұранысы
үш тұғырлы тіл болғандықтан өте жарасымды. Келешекте
біздің әншілеріміз шет елдерге барып, Абайдың әндерін
ағылшынша айтып тұрса қандай тамаша, қазақ халқын шетел-
діктерге танытады деген сөз. Конкурс жасаған соң оның сапасы
кәсіби деңгейде жоғары өту керек. Ол жерде жарық та, дыбыс
жүйесі де өте жоғары қойылған. Міне, соның бірі «Тас бұлақ» тау
отделінің директоры Т.Акуов мырзаның еңбегіне басымды иіп
рахметімді айтамын. Келесі жылы бұл кісі халықаралық дәрежеге
көтергісі келеді. Болашақта Қазақстанның, Ресейдің, одан да әрі
шет мемлекеттердің жұлдыздарын жинап конкурс өткізгісі ке-
леді. Аталған байқаудың қанат жаятын түрі бар, мен оған қуана-
қуана қосыламын. Мен де сол бір тарихи бетте яғни, 2014 жылы
Майра Ілисова келіп осы конкурстың төрайымы болды деген есі-
мім қалады ғой, сол үшін де қуаныштымын.
Сахнада жүрген өнер адамының басты құндылығы мен үшін
дәстүрлі музыка. Өйткені таза саф өнер болу керек. Шыны керек
кейінгі кезде жастарымыз фонограмаға үйір. Бір-екі өлеңді жат-
тап, компьютерге жазып алып айтып жатады. Музыканы
жазғанда оранжировка жоғары сапада жазылу керек. Ауылды жер-
лерге жақсы музыка мамандарын тарту керек, жақсы сапалы
музыкалық аспаптарды алып беру керек. Өзім әнді домбырамен
айтқан әншілерді жақсы көремін. Қарқаралы өңірі қатты ұнады.
Өмірде қандай жетістікке жетсек те біз енді жетістікке жеттік
қой деп шалқайып отырмаймыз, елге, халыққа қызмет жасай бе-
реміз. Қазіргі үлкен мақсат-жастарды тәрбиелеу. Қазақ әндерін,
халық әндерін әуенін бұзбай орындау, ән таңдай білу, сахнада
өздерін мәдениетті ұстау дегендей жауапты жұмыстар өте көп.
Менің өз мектебім бар, жастарға қолымнан келгенше үлкен көмек
көрсетемін. Ауылда, облыста шықпай жүрген таланттарды
шақырамыз. Қарқаралы жерінен шыққан таланттарға да есігіміз
қашанда ашық. Бастысы өнер жолына бет бұрған азаматтарды
қолдап, көмек көрсету, жақсы шәкірт тәрбиелеу.   

Айтар бабасы болса, ұрпағы 
неге тартынсын. (халық даналығы)
Бүгінде қанша толқынға, қаншама
ұрпаққа қамқор, пана болған ерекше
тұлға, ақ жүрек, жарқын бейнелі, үлкенге
сыйлы, өз елін, Отанын сүйген, халқына ер-
лікпен еңбек еткен үлкен ғалым, филосо-
фия ғылымының докторы, профессор, Ұлы
Отан соғысының ардагері С.Ж.Кенжебаев
атамыздың өмір жолы өнегелі де жарқын.
Қасиетті де киелі Қарқаралының әдемі
табиғаты, дертке дауа жұпар иісі әрбір
жүрекке нұр ұялатып, сұлулық пен
биязылыққа, байсалдылыққа құштар
етеді. Осындай топырақтан дарыған
қабілет пен дарынға ие болған, осы
қасиетті өлкеде туып-өскен Сағындық
Жүнісұлы Кенжебаев туралы, айтар сөзді
әрине, бір мақалаға сыйғызу мүмкін емес.
Биылғы Ұлы Жеңістің 69 жылдық мерей-
тойымен тұспа тұс келіп отырған 90
жылдық мерейтойында тілге оралар сыр
да аз болмайды. Себебі, адамгершілік
қасиетін, қарапайымдылығын, ұлылығын және қазағына- ұлтына сіңіріп келе
жатқан өмір бойғы қыруар еңбегін, ғажайып болмысын білмейтін қазақ кемде кем
шығар. Ұлы тұлғаның 90 жылдық мерейтойын туған  ауыл жұртшылығы  мен мек-
теп ұжымы  оқушыларға патриоттық тәрбие беру  мақсатында  жұмыстарын
бастап   кетті. 
Алты алаштың өнеге тұтар аға ұрпақтары Ә.Бөкейханов, Ә.Ермеков,
Ж.Ақбаев, өнер майталманы Қ.Қуанышбаевтан тағылым , одан беріде әкесі Жүніс
пен ағайын-туыстарының еңбекқорлығынан өміріне сабақ алған, жас кезінен
қиындықты көп көрген атамыздың жүріп өткен жолдары ұрпақтарына үлкен  үлгі-
өнеге. 90 жылдық мерейтойына  және ұлы жеңіс мерекесіне орай   ұлы тұлғаның
өмір жолдары туралы қысқаша таныстырып өтуді жөн көрдік. 
С.Ж.Кенжебаев - Қазақстанның көрнекті қоғам қайраткері. Әсем
Қарқаралының  Қоңырқұлжа тауының етегінде қарапайым отбасында дүниеге кел-
ген. Қарқаралыдағы Абай атындағы Қазақ педагогикалық училищесін 1942 жылы
үздік дипломмен бітіреді. Әлі 18-ге толмаған жас жігітті аудандық  партия коми-
теті Бесоба ауылдық кеңесінің хатшысы қызметіне жұмысқа жібереді. Бұл ұлы
Отан соғысының басталған кезі болатын. Әскери есеп столының бастығы
қызметін атқарып жүргенде ол ауыл азаматтары мен ағайын-туыстарын
майданға шығарып салып, қимастықпен қоштасқан сәтте ата-аналардың, бала-
шаға,әйелдердің көз жасы мен қайғысы оның жас жанын тебірентті. Содан 1942
жылдың мамыр айында өзі сұранып жауға қарсы күреске аттанады. Орлов жаяу
әскери училищесін бітіріп, Орлов-Курск майданында «Ерлігі үшін» медалімен мара-
патталды.
1945 жылдың ақпаны- Шығыс Пруссия жері. Зеңбірек оғы тиіп, өрт жалынына
оранған «Ис» танкісінен шығып, аман қалуы да оның үлкен ерлігі болды. Рота және
полк командирлері қол қойған, қазір мұрағатта сақталған мінездемеде былай де-
лінген: «Кенжебаев С.Ж. «Ис» маркалы ауыр танкідегі зеңбірек командирі болып
қызмет атқарған уақыттың ішінде өзінің тәртіптілігімен, ұстамдылығымен та-
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
115
Сағындық Кенжебаев -90 
ТөРІНДЕ ТөРЕЛІКТІң ЖүЗГЕН ТұЛҒА  
Рысты 
Рысты 
АҒЫБАЙ
АҒЫБАЙ
№8 орта мектеп директоры
№8 орта мектеп директоры

нылды. Мінез-құлқымен және қызмет бабындағы болмысымен бүкіл полктің
құрамындағы әскер арасында зор беделге ие болды. Дұшпан танкілеріне қарсы он
мәрте жасалған шабуылға қатысты Сикуты елді мекенін азат ету ұрыстарында
өз экипажымен ол 5 атыс нүктесін жойып жіберді және фашистердің 10 солдатын
оққа ұшырды. Тағы бір ұрыста рота құрамындағылар жаудың ірі калибрлі 12
зеңбірегін, күш-көлігі мен 40 жылқысын қолға түсірді. Осы ұрыста фашистердің бір
взводы тұтқындалып, бір дзотынның күлі көкке ұшырылды. Бұдан кейінгі болған
ұрыстарда өз зеңбірегімен оқ жаудырып, дұшпанның 10 пулемет, миномет көзінің
үнін өшірді, 10 фашисті құлатты. Либштад қаласы маңындағы деревняны азат
ету ұрыстарында немістер қарсы шабуылға шыққанда ол екі танкінің қатысуымен
неміс пехотасын бораған оқтың астына алып, бастарын көтертпеді. Немістің 25
солдатын жер жастандырды. Өзі қолынан жараланса да, ұрыс даласын тастап
кетпеді. Неміс басқыншыларына қарсы ұрыстарда көрсеткен ерлігі мен
батылдығы үшін С.Кенжебаев екі рет «Ерлік» медалімен марапатталды»,-деп жа-
зады М.Мамажанов.
Отан соғысының ардагері С.Кенжебаевтың жауынгерлік бейнесінен біз
батырлық, қажырлық, талаптылық пен ерлікті көреміз. Сонымен қатар ол от-
ызыншы жылдардағы ашаршылық, Сталиндік репрессияның зобалаңын басынан
кешірген. Соғыстан кейінгі жылдары ВЛКСМ-нің Орталық комсомол мектебін және
М.В. Ломоносов атындағы Москва мемлекеттік университетінің философия фа-
культетін үздік бітіріп, халқы мен елі үшін бойындағы білімі мен сарқылмас күш-жі-
герін әлі күнге дейін қалтқысыз орындап келеді. Өмір жолында қаншама
қиянат-қысымшылық көрсе де ешқайсы сағын сындырып, жігерін жасытпады.
1962-65 жылдары Мәскеуде қоғамдық ғылымдар академиясын бітіріп, диссертация
қорғап, философия ғылымының кандидаты деген атаққа ие болды. 1975 жылдан
Алматы мемлекеттік әлем тілдері университетінде ұстаздық етіп келе жатқан
ғалым. Оның бойындағы адамды сыйлау, қастерлеу, еңбекті сүю, білімге деген
ынтызарлық қасиеттері, қай ортада болса да, ерекшеленіп тұратындығын
оқыған естелік, әңгімелер арқылы кейінгі ұрпақ есте сақтауда.
С.Кенжебаев өзінің іскерлігімен, ұйымдастырушылық қабілетімен дарынды
басшылардың бірі бола білді. Қаншама ұрпаққа қамқор, пана болып, дұрыс өмір
сүруге жөн сілтеді. Ана сүтімен тал бойына туа біткен басқа да асыл қасиеттері,
халқына деген адалдығы, ұлтжандылығы – біз үшін үлкен өнеге.
Жаңа заманда ұлтымыздың өзіндік бет-бейнесін жоғалтпай, оған өз үлесін
қосатын білімді де білікті, іскер өр тұлғалар С.Кенжебаев сияқты ұлағатты ұстаз,
ұлтымыздың бірегей азаматына қарап бой түзейді. Халқына, дос-жарандары мен
туған-туыстарына, шәкірттеріне кішіпейілдігімен, ұстамдылығымен,
байыптылығымен, мәдениеттілігімен, ұлағаттылығымен танылған ағамыздың
тағы бір ұстанымы – қанағатшылдық. Ол ұрпағын мансапқұмарлық пен
байлықтан, ұсақтықтан алыс болуға шақырды.
«Дүниенің түбіне жете алмайсыз, ол адамға опа қылмаған, адам өлсе артында
қалатыны – адамгершілік, кісілік мінезі» дегенді өмір сүру қағидасы етіп алған.
Осындай кісілік мінезі мен ұлты үшін сіңірген еңбегін бағалай келе, көпшілік «Төраға»
деп атаған. Ол – көпшіліктің, халықтың көңілінің ең төрінен орын алған адамына
беретін аты. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор, жазушы
Әбілфайыз (Алтай) Ыдырысов өзінің «Төраға» атты лирикалық эссесінде
атамыздың даналығы, ұлылығы туралы толық жазған. 
Елін, халқын сүйген азамат, үлкен ғалым «Төраға» атанған С.Кенжебаев
атамыздың құдай қосқан қосағы Нағима апамыз да «Төрапа» атанып, ел анасы
бола білген. Атамыздың қиын өмір өткелдерінен абыройлы өтуіне және адамдық,
жолдастық қалпын бұзбай, кеңпейіл ашық күйінде өмір кешуіне жан жарының
еңбегінің зор болғанын да білеміз. Жанұяда 2 ұл, 3 қыз өсіріп, немере – шөбере сүйіп
бақытты ата-әже бола білген. Халықтың ақылшысы, қамқоршысы «Төраға» мен
«Төрапа» 68 жыл бір шаңырақтың астында кеңпейіл, мол дастарханымен үлкен-кі-
шіні бауырына тартып, бақытты отбасы болған жандар.Апамыз осыдан 2 ай
бұрын өмірден өтіп, қазасы туған-туыс пен ол кісіні білетін жандардың көңіліне
өшпес жара салды. Атамыздың бәйбішесі Нағима Смағұлқызы «Ата-ана:Тілегі мен
түлегі» атты естелік кітап қалдыра отырып, туған жерінің ұрпақтарына өзінің
төмендегідей өсиетін қалдырыпты: 

Ардақтысы адамның Ана екен,
Тәртіп берген жастықтан дана екен, 
Бас идім «Ана» деген атыңызға, 
Тас іргені бекіткен сіздер екен
Адам болып жүрем десең балаларым,
Ардақтаңдар түсіне біл, ана жанын.
Анасын сыйламаған кейбір азғын,
Ешқашан ағарта алмас қара жанын
Жаны адал, жақсыларға қолыңды бер,
Жақсылардың қасиетін алыстан көр.
Бірақ «Орнында бар оңалар» дегендей, артында қалған ұрпақтары орнын
жоқтатпай еліміздің көркеюіне өз үлестерін қосып жүрген білімді де білікті жандар.
Ақ жүрек, жастарды тәрбиелеуде, білім беруде әлі де еңбек етіп жүрген С.Кен-
жебаев атамыздың жарқын бейнесін көру біз үшін үлкен бақыт. 2004 жылы Бесоба
орта мектебінің ірге тасының қаланғанына 80 жыл толу қарсаңында ауылымызға
келіп,ауыл жұртшылығы мен оқушылар арасында өткен кездесу кешінде сабырлы
да байыпты баяу үнімен, асқан адамгершілік қасиетін таныта сөз сөйлегенде, бі-
лімі мен іскерлігінің нәтижесінде тындырымды, салиқалы ой айтып, тыңдаушысын
бірден баурап алған болатын. Міне, осы бір кездесуде адамгершілік қасиетіне
тәнті болып, әркім өзіне үлгі етіп пір тұтқан болатын. Атамыздың
жомарттығын, туған жеріне, ұрпақтарының білімді, тәрбиелі болуына сәл болса
да үлесім болсын деген ниетпен Ұлы Жеңістің 60 жылдығына байланысты
Елбасының Отан соғысы ардагерлеріне берген сый- сияпатын (30000 теңге)
жылда туған жердегі білім-тәрбие ұясына арнайы жіберіп отырған іс-әрекетінен
көреміз.Мектеп әкімшілігі ақылдаса келіп, жыл сайын ҰБТ-дан жоғары ұпай жинаған
оқушыларға стипендия етіп беруге келісім жасап, дәстүр 9 жылдан бері жалғасын
табуда.Бұл стипендия иегерлерін мақтанышпен атап өтетін болсам, Мәди Айнұр,
Рахымбаев Абзал, Сәдубайұлы Нұрым, Құрал Айтолқын, Қабден Айдос, Рахымбаева
Жұлдыз, Балташ Ақбота, Қабден Данияр, Сүлейменова Арай,Қуанышбаев Бауыр-
жан, Ойратова Әсем, Ақатаева Арай.
Жасы 90-ға келсе де С.Ж.Кенжебаев оқу-ағарту саласында оқудың мазмұны мен
ұйымдастырылуына байланысты заман талабына сай жұмыс жасап келеді. Қазіргі
жас ұрпаққа дәріс оқып, өзінің өмірлік тәжірибесінде: «Біз партияның
басшылығымен қызмет еттік. Жастық жігерді Отан деп, ел деп жұмсадық.
Осының бәрі әлі де керек. Тәуелсіздіктің баянды болуын қамтамасыз ететін-жа-
стар. Тек соларға басшылық, жігерлендіру жетіспейді. Біз өткен жол ауыр еді.
Тағдыр бізді аямады. Заманымыз қатал болды, бар күш-жігерімізді пайдаланып,
реті келгенде лақтырып тастап өте беретін. Содан кеткеніміз кетіп,
қалғанымыз ес жинап, ширап шықтық. Соның бәрінде идеалға сендік, еңбекке,
адалдықты сақтауға, төзімділікке, қайырымдылыққа үйрендік. Түптеп келгенде,
бұлар-адам үшін керек сапалар. Қазіргі жастар бойынан осыларды көргім келеді»,-
деп баяндайды.
Біз қашанда осындай ұлы тұлғаларды мақтан тұтып, тағлымды өмір жолынан
үлгі аламыз, құрметтейміз. Халыққа аты шыққан, азаматтық бойы ерекше,
ұлағатты ұстаз, қайраткер, абзал азамат, қазақ зиялысы атанған С.Ж.Кенже-
баев 2013 жылдың шілде айында туған жері Қарқаралыға ат басын тіреп, аудан
басшыларымен, халықпен кездесу өткізіп, Қарқаралының 190 жылдық мерекесін
өткізуге орай құрылған қорға өз үлесін қосуға ниет таныттты. Туған жері Бе-
соба ауылына келіп, ауыл жұртшылығымен жүздесіп, кіндік қаны тамған
Қоңырқұлжа тауының етегіндегі ата-бабасының басына құран оқытып, тағзым
етіп қайтқан болатын. Бұл іс-әрекетінен де туған жеріне деген ыстық ықыласын
байқаймыз. 
Жерлес ғұлама тұлға-Сағындық атаны біз Ұлы Жеңістің 69 жылдық мереке-
сімен және торқалы 90 жасқа толу мерейтойымен құттықтап, деніне саулық,
өмірдегі бар жақсылықты ел мақтаған азаматтық тұлғасына тілеп,бізге үлгі-
өнеге бола берсін дей отырып, сіздің бойыңыздағы төзімділік, еңбекқорлық,
қайырымдылық қасиеттерін бойымызға сіңіре бермекпіз.
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
117

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
118
Дәрігерлікті аурулардың алдын алу үшін үйрену парыз. Бұл адам баласына
белгілі бір уақытта ғана қажет болатын білім түрі. Демек, білімнің бұл
түрін барлық адамдардың үйренуі шарт емес.
Бурһануддин Зарнужи
«Тағлим әл-мутағаллим»-
Тәлімгер тағылымы.
Біздің бүгінгі әңгімеміздің арқауы, бақсы мен тәуіптерге бас ұрып келген сайын да-
ладан суырылып шыққан-Қарқаралының дәрігерлікті алғашқы игерген және осы
аталы жұртта алғашқылардың бірі болып дәрігерлік қызмет жасаған тұлғалар
болмақ. Нақтысында Қарқаралының алғашқы дәрігерлерін қазақтың алғашқы
дәрігерлері түсінігінен ажыратып айтуға, қарауға болмайды. (Айтылатын дерек-
тер, үш автордың – А. Әлжановтың, Ә. Шокиннің және Ә. Досахановтың Қазақ
ССР, РСФСР, Ленинградтағы СССР тарихы (ЦГИА), СССР әскери тарихы (ЦГВИА
СССР), Орталық мемлекеттік Астрахан (ГААО) мен Омбы (ГАОО) мемлекеттік
мұрағаттарының құжаттарын, республикадағы алғашқы медицина
қызметкерлері естеліктерін, сондай-ақ библиографиялық әдебиеттерді пайда-
лану негізінде қазақтың алғашқы 22 дәрігері туралы 1984 жылы 5 000 дана ти-
ражды «Алғашқы қазақ дәрігерлері» атымен жарыққа шыққан кітабынан алынды).
Аталмыш-«Алғашқы қазақ дәрігерлері» кітабы көпшілікке таныс емес. Себебі, ол
кітапта профессор Х. Досмұхамедұлының да аты аталуына байланысты сол
жылы дүкен сөрелерінен сатылу үстінде дереу қайта жиналып алынған. (1991 жылы
құрастырылған Халел Досмұхамедұлының «Аламан» хрестоматиясының алғы
сөзінен. Құрастырушылары: Ғ. Әнесов, А. Мектепов, Ш. Керімов).
Өткен ғасырларда қазаққа ауыр соққан дерттің бірі, тіпті бастысы табиғи
шешек ауруы екен. Мұрағаттық деректерге сүйенген авторлар шешекке қарсы
егу жұмыстарына қазақ балаларынан емшілер (лекарь) дайындалуын 1825 жылдың
28 шілдесінде Орынбордағы шекаралық комиссияның жанынан белгіленгенін ай-
тады.      
Жалпы шешекке қарсы егу жұмыстарын оқып-үйренуге қазақтардың ең алғашқы
3 адамы Ордадан жіберілген екен. Олар тәулігіне 15 тиын төлеп оқыған. Оған негіз:
Орынбор генерал-губернаторының «шешекке қарсы егушілерді  оқыту үшін  ша-
малары келгенше жас ордашыларды Орынборға жіберетін болсын»- деп барлық
сұлтан-билерге жарлық хат жолдауы болған.   
Осылардың ішінен біреуі – Сырлыбай Жәнібеков 3 айлық курсты тамамдап, Ордаға
жұмыс істеуге оралады. 
Батыс Сібір дәрігерлік колледжі кеңесшісі Залуговский деген қырғыздар
(қазақтар) арасында шешекке қарсы күрес туралы нұсқаулардың 1829, 1841 және
1846 жылдары болғандығын, жергілікті халықтың аңғалдығына, білімсіздігіне, ескі
сеніміне, салақтығына байланысты аяқсыз қалатындығын, осы дертке қарсы
күресу үшін мамандар дайындауды жергілікті халықтың орыс тілін білетін жа-
старын тартудан бастауды айтқан. Ұсыныс қабыл болып, мемлекеттік совет
мүшесі, генерал-адъютант Анненков 1851 жылы әр облыстан 2 баладан іріктеп
алып, шешекке қарсы егуді үйрену үшін госпитальдардағы дәрігерлерге жіберуді
шешкен.  
Алайда, халық ішінде дәрігерлікті үйрену шараларының балалардың ақыл-есіне
теріс әсер ететіні туралы сөз тарап, соңынан Көкшетау госпиталының бас
дәрігері Зюковтың оқушысы – қазақ баласы Рахметолла Қабановтың қайғылы
қазаға ұшырауы салдарынан «госпиталда оқыту» шарасы тоқтап қалады.
Соның салдарынан халық сеніміне біртіндеп кіру арқылы әрекет жасау көзделеді.
Осы жұмыстар жемісін беріп, 1852 жылы Көкшетау округінен 5,  Ақмола округінен

Манарбек Кəрім
Манарбек Кəрім
Қарқаралы аудандық мемлекеттік 
Қарқаралы аудандық мемлекеттік 
мұрағатының басшысы
мұрағатының басшысы
ҚАРҚАРАЛЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ
ДӘРІГЕРЛЕРІ

11, Қарқаралы округінен 2 бала дәрігерлікті оқуға тілек білдіреді.
Өкінішке орай, олар шешекке қарсы егуді үйренгендерімен, хирургияда
қолданылатын құралдардың болмауы себепті кеселді емдеу техникасын және
орыс тілін меңгермей шыққан.
Орыс тілінің меңгерілмеуі жайлы Х.Досмұхамедұлы: «Мұның себебі мынау, соңғы
уақытқа дейін біздің Рұсиадағы түріктерде мұсылманша оқыту, оқу бар еді, ұлт
оқуы жоқ еді. Әксент туады, бөтенше сөйлеуге, бөтен елдің адамынан айырыл-
мастай болып сөйлеу бұларға өте қиын болады. Өз тілін жақсы білген түрікке Ау-
рупа тілдерін сөйлеу қиын болса керек»-деп көрсеткен.
Қазақтан алғашқы болып шыққан шешекке қарсы егушілерге жергілікті
әкімшіліктер дәрігерлік құрал-жабдық сатып алуға 27 сом 2 тиын күміс ақша
тауып бере алмаған көрінеді.  
1854 жылы өз болыстарына жіберілген 9 қазақ фельдшеріне құрал-саймандар
сатып алу үшін қазынадан 618 сом 49 тиын күміс ақша бөлінген екен, яғни, сең
қозғалған.
Шешекке қарсы егушілерге қажетті жағдай туғызу, жылына 36 сом күміс ақша
жалақы төлеу 1856 жылы тұңғыш рет көтеріліп, қаулы қабылданады. Бірақ,
жалақы төлеу мәселесі 5 жыл өткен соң – 1861 жылы ғана шешілген.
Емшілердің жұмыс учаскесін белгілеу жергілікті аға сұлтандарға, ал, білімін
толықтыруда, есеп беруде, нұсқаулар алуда әскери аурухана дәрігерлеріне
бағынған.
1864 жылы Қарқаралы округінен фельдшерлік шәкірттікке  3 бала іріктеліп
алынған. Олар: 1. Қалқабай Қырбасов–Жағалбайлы Баймұрын болысынан. 2.
Төсебай Байғозин-Қара Айтымбет (Әйтімбет шығар. М.К.) болысынан. 3. Айбас
Мауытжанов-Жілікпатай болысынан. 
Бірақ, оқушылардың әлеуметтік жағдайлары мәз болмағаны төменгі жайлармен
көрініп тұр. Мысалы: Қарқаралы округінен келген Аянған Құнанбаев пен Ғабдолла
Қиқыбаев сынды шәкірттер жыл сайын әр балаға тиісті 40 сом күміс ақшаның
уақтылы беріліп тұрмайтындығынан көп қиыншылықтар көретіндіктерін айтып
әскери губернатордан көмек көрсетуді, талаптары орындалмаған жағдайда
оқудан босатуды сұраған.  
Сібір комитетінің 1864 жылғы «журнальное постановлениесіне» сәйкес Семей-
дегі қазақтан шыққан шешекке қарсы егушілер қызметте жүрген кезеңдерінде
қолдарындағы малдары үшін салық төлемейтін болған.  
1866 жылға дейін фельдшерлік мектептердегі қазақ балаларына арналған орын-
дар толмай келген.
Дәрігерлік оқу басында әскери ведомство қарамығында болған. Кейін ішкі істер
ведомствосына өткізілген. Сол кездерде де қазақ балаларын оқытуға 10 орын
сақталып отырған.   
1868 жылдың 11 наурызында Орынбор губернаторы мен Ішкі Орданы басқару
Уақытша Советінің «Ішкі Орда қырғыз балаларына шешекке қарсы егушілер да-
йындау туралы» циркулярымен шешекке қарсы егушілерді салық түрлерінен бо-
сату, ерекше көзге түскендерін наградтау, жылдық жалақыларын 90 сом
мөлшеріне белгілеу, құрал-жабдық, кітап сатып алуға 29 сом бөлу және Ішкі Орда
дәрігерлерін жарты жыл ішінде қазақ балаларына шешекке қарсы егуді үйретуге
міндеттеу туралы Ереже бекіткен. 
Жалпы дәрігерлікке оқыту қазақтың басқа өңірлеріне қарағанда Ішкі Ордада
қатты қолға алынған сыңайлы. Сол кездегі Ішкі Ордадағы «дәрігерліктің да-
муына» қарамастан әр егушіге 6 мың шаңырақтан (үй, бала-шаға) келген.
Қазақтың ұлы ағартушысы Ы. Алтынсарин де бұл сала бойынша сырт қалмаған
екен. 1879 жылы генерал-губернатор Н. Крыжановскийдің басқаруындағы комис-
сия ағартушының екі класты орыс-қазақ училищесінде шешекке қарсы егуге бай-
ланысты арнайы сабақ өткізу жөніндегі ұсынысын құптаған.  
Ы. Алтынсарин 1882 жылғы есебінде дәрігер Орловтың қазақ балаларына ше-
шекке қарсы егуді үйретудегі қажырлы еңбегін айта келе, егер, бұл ісі нәтижелі
болса, онда шешектен жүздеп, мыңдап қырылып жатқан ел үшін зор маңызға ие
болар еді-деп көрсеткен.
Ы.Алтынсарин Торғай уезінің шешекке қарсы егуші-Д. Тоқабаевтың өз ісін шебер
меңгергендігін, оны іс жүзінде қолдана білгендігін әскери-губернаторға баяндап,
оны қаржылай ынталандыру туралы ұсыныс жасаған. Ұсыныс қырғыз

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
120
қоғамдарынан жиналған қаржыдан ақшалай сыйлық беру жолымен қолданған.    
Бұл жылдары шешек дерті қазақ халқын мыңдап (ауырғандардың 30-40 пайызы)
қырғынға ұшыратқан деген деректер келтірілген. 
Мұрағат құжаттарына сүйенген авторлар әйелдерден медицина қызметкерлерін
даярлау  мәселесі бірінші рет 1888 жылы көтерілгенін жазады. Омбы әскери-
медициналық инспекторы М. Соколов Дала генерал-губернаторына жолдаған ра-
портында қазақ әйелдерінің семьядағы және бала тәрбиесіндегі  рөлін атап өте
келіп, олар үшін әскери госпиталі жанынан фельдшерлік кіндік шешелер мектебін
ашуды ұсынған. Бұл мәселені қазақ қоғамдары 1895-96 жылдары қайта көтерген.  
1880-1913 жылдары арлағында Омбы орталық фельдшерлік мектебін 97 қазақ
баласы бітіріп шыққан. 
Осылардың ішінен Қарқаралыға ат басын тіреген алғашқы дәрігер-Әміре
Дүрменұлы Айтбақин. Ол 1859 жылы Семей облысы Павлодар уезінің Ақбетті
болысындағы № 2 ауылында туған. «Алғашқы қазақ дәрігерлері» атты кітапта
ол кісі туралы деректер өте көп. Ю. Поповтың 2010 жылы Санкт-Петербургте
шыққан «Возвращение в Каркаралы» кітабында аты-жөні-Амре Айтбакин, әкесі-
Дурман- деп көрсетілген.
Ол, алғаш шіркеу қарауындағы мектепті бітірген. Одан соң әскери ведомствоның
мұғалімдер семинариясын 1883 жылы 16 шілдеде аяқтап № 9225 куәлігін алған
және әскери семинарияда білім алғаны үшін 1885 жылдың 15 шілдесіне дейін әскери
ведомствода қызмет етуге міндетті болған.
Ол, дәрігерлік мамандықты игергенше Омбыдағы әскери гимназияның мұғалімі,
кейін губерния секретары, Дала генерал-губернаторы канцеляриясының қырғыз
(қазақ) тілінің тілмашы, Ақмола уезінің «тәртіпсіздік пен қиянатшылдықты тек-
серу үшін» белгіленген тергеу комиссиясының тілмашы, 1884 жылы Семей
облыстық басқарма жанында тілмаш, Қарқаралы уезі бастығының көмекшісі, аға
көмекшісі, 1887 жылы Семей облысы әскери губернаторының ерекше тапсырма-
лар кіші чиновнигі қызметтерін атқарған және колледж секретары, лауазымды
кеңесші дәрежесіне ие болған.
Әскери губернатордың 1889 жылдың 23 қаңтарында Томск университетінің ме-
дицина факультетіне түсуші Ә. Айтбақинге берген куәлігінде (мінездемесі болар):
«...ол 1883 жылдың 16 шілдесінен мемлекеттік қызметте жүрген кезінде
тиянақты тәртібімен  және мүлтіксіз адамгершілігімен көзге түсті, тәртіптік
жаза алған емес, тергеу мен сот бақылауына ілінбеген»-деп көрсетілген.   
Әміре 1894 жылы 1 қарашада – 35 жасында дәрігер атағын алып, оған № 2375
диплом беріледі.
Осыдан соң, Ә. Айтбақин Қарқаралы уезінде еңбек етеді. Ол туралы «Сибирский
вестник» газеті 1894 жылы 4 мамырда оның осы уезге дәрігер болып
тағайындалғанын және халық арасындағы беделін: «Қарқаралыда оның
қабылдауында болған адамдардың әңгімесі мен «өз» дәрігерлері жайлы халық пікі-
ріне қарағанда ол үлкен беделге ие, уезд қырғыздарының ықыласына бөленген. Күн
сайын оның пәтерінің маңынан науқастар ғана емес, жалпы өз жұмысымен, семья
жағдайымен уездің әр түкпірінен келген жүздеген аттылы адамдарды көруге бо-
лады»-деп жазған. 
Әміренің 1894 жылдың 4 мамырында дәрігерлік қызметке тағайындалып, сол
жылдың 1 қарашасында дәрігерлік диплом алуы, оның қызмет пен оқуды
ұштастырғанын байқатса керек.
Ал, «өз» дәрігерлері» деген теңеу-түсінік оның Қарқаралы уезінде бұрыннан
қызмет атқарып жүріп, жергілікті жұртпен етене араласқанын білдірсе керек. Ал,
«...оның пәтерінің маңынан науқастар ғана емес, жалпы өз жұмысымен, семья
жағдайымен уездің әр түкпірінен келген жүздеген аттылы адамдарды көруге бо-
лады»- деп көрсетілуі, Әміренің жұртқа дәрігерлік көмек көрсетумен қатар, басқа
да, яғни, тұрмыстық, отбасылық, керек десе мемлекет тарапынан шешілетін
сұрақтар бойынша да көмек көрсеткенін аңғару қиын емес. Ол кісінің
Бекметовтың Махфуза атты қызына үйленуі де жергілікті халықпен жақын бо-
луына себебін тигізгенге ұқсайды.   
Дәрігерлік қызметін Қасиетті Қарқаралы жерінде бастаған Әміре одан әрі ем-
шілік қызметін Өскемен уезінде жалғастырып, құрметті дәрігер, «барлық ауру-
лардан емдеп жазушы» ғалым ретінде танылады. Әміре Дүрменұлының қымызбен
емдеудегі байқаған тәжірибелері жайлы Томск университетінің еңбектерінде
жарияланған. Атағы Өр Алтайға жайылады. 

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
121
Әміре саясаткер ретінде 1917 жылы 3 шілдеде Өскемен делегеттары Советі
мәжілісінде атқару комитетінің мүшесі болып сайланады және Халық комиссар-
лар Советінің құрамына кіреді. 1919 жылы Өскемен қаласында қайтыс болған.
Қарқаралыда еңбек еткен дәрігердің бірі-Ысқақ Жақсылықов. Ол 1875 жылы Же-
тісу облысы, Верный уезіндегі № 2 Сарытауқым болысында туған. 1896 жылы 8
маусымда Верный ерлер гимназиясын бітірген соң, Томск университетінің меди-
цина факультетіне түскен.
Оқу барысында қаржыдан тапшылық көрген ол Жетісу облыстық әскери губер-
натордан көмек сұрайды. Өтініші қанағаттандырылмай, қаржыдан көптеген
қиыншылықтар көрсе де, оқуын үздік тамамдап шыққан.
1902 жылы оқуын аяқтап, Жетісу облысының Қапал уезінің  Көксу учаскелік
дәрігері болып қызметке кіріскен. 1903 жылы Жаркент уезіне өз өтінішімен
ауыстырылған.
Денсаулығының нашарлағанына қарамастан Жетісуда Совет өкіметін орнатуға
қатысқан. 
Ал, 1917 жылы Қарқаралыда аштыққа ұшырағандарға арнап көмек пункітін
ашқан. 1930 жылы қайтыс болған. Суреті сақталмаған. Қай жерде жерленгені бел-
гісіз. 
Енді, өз жерлесіміз жайлы баяндайық: 
Садуақас Тәжіұлы Шалымбеков 1880 жылы Қарқаралы уезінің Қотанбұлақ болы-
сына қарасты № 2-ші ауылда туған. Ел аузындағы және Ю.Поповтың «Волостные
управители и народные судьи (бии) Каркаралинского уезда: 1871-1891- годы (хро-
ника фактов)» кітабындағы деректерге сәйкес Қотанбұлақ (Котан-Булакский) бо-
лысын Дадан-Тобықты (Дадан-Тобуклинская) руы құраған. 1878 жылы бұл болыс
Қотан-Бұлақ және Батыс-Балқаш болыстарына бөлінген. Осы тарихи деректерге
сүйеніп, Садуақас Тәжіұлының руы Дадан-Тобықты болуы мүмкін деп тұжырым
жасауға толық негіз бар. Ол 1893-1894 жылдары аралығында Верный гимназия-
сында оқыған.
Одан соң Садуақас Тәжіұлы Халел Досмұхамедұлымен Санкт-Петербургтегі
Императорлық әскери-медициналық академиясында оқыған. Қатар оқыған деу се-
бебіміз-С. Тәжіұлы 1909 жылдың 6 наурызында дәрігер-емші дәрежесіндегі № 1583
дипломын, ал, Х. Досмұхамедұлы сол жылдың 17 қарашасында дәрігер деген
атақпен № 262 дипломын алып шыққан. Аталған кітаптарда екі тұлғаның бір-бі-
рімен аралас-құралас, тіпті таныс болғандығы туралы деректер жазылмаған.   
Жас маман-Садуақас туған жеріне дәрігер болып тағайындалып, 1909 жылдың 1
мамырында жұмысқа кіріскен.
Негізгі қызметімен қоса уездегі екі дәрігерлік учаскелерге жетекшілік еткен. 1914-
15 жылдары Құланды-Бота жәрмеңкесінің медициналық бөлімін басқарып,
Қарқаралы уезі дәрігерінің қызметін қоса атқарған.
Өзін қаралауға қарсы 1916 жылы жазған рапорты орталық мұрағатта
сақталғандығы туралы деректер бар (сұраухат жолданған).
1916 жылы тылдағы жұмысқа жіберілген адамдарды емдеу барысында іш сүзегін
жұқтырып алған. Өзінің науқастығы жайлы облыстың дәрігерлік инспекторына
баяндаған және науқастығына қарамай өзінің сүйікті жұмысын зор жауапкершілік-
пен атқарды делінген кітапта.
Семей облысының губернаторына жазылған хатта: «Ол өзінің дәрігерлік бо-
рышы-науқастарды емдеу кезінде ешкімнің сый-құрметін алмайтын және ешкімге
жаманшылық ойламайтын, енді міне,...өзінің қайырымдылығымен және шексіз
адалдығымен өшпес із тастап кетті»-деп жазылған.
Ол 1917 жылдың қаңтар айында қайтыс болып, Қарқаралы қаласында жерлен-
ген. Басына орнатылған белгіде: «Садывакасъ Тажіовичъ Чалымбековъ-врачъ»-
деп жазылған. Жазуына қарағанда ескерткіш белгі ертеректе қойылған болуы
керек. Жергілікті өлке танушы Е. Мұстафиннің айтуына қарағанда ол кісінің
Қазыбек атты баласы болған, Балқаш қаласы маңында тұрған. Бүгінгі күні ол
кісінің мекен-жайы, тағдыры белгісіз. С. Шалымбековтың өзі, ұрпағы жайлы де-
ректер іздестіру барысында мемлекетіміздің және Балқаш қаласы мұрағатына
сұраныстар жолданды. 
С. Шалымбековтың жатқан жері Қарқаралы қаласының әкімі болып қызмет
атқарып жүрген кезде Сайлау Әлиұлы мен марқұм-дәрігер-М. Әбуғалиеваның
бастамашылығымен қоршалған. 
Газет оқырмандарынан Садуақас Шалымбеков пен оның ұрпақтары жайлы және
өзге де деректер болса аудандық мұрағатқа хабарласуды сұраймыз.

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
122
ӨРКЕНДІ ЖОЛДАҒЫ ИГІ ІСТЕР
Еліміздің тәуелсіздік алғанына биыл 23 жыл болатын болса, тәуелсіздікпен бірге
толысып,  билік  буынымен бірге ел-жұртына етене қызмет  атқарып келе жатқан
мәслихаттарға да 20 жыл  толып отыр. Бұл мерзім тарих үшін  қас-қағым сәт
болғанымен осы уақыт аралығында  халық игілігі үшін қаншама қыруар  жұмыстар
атқарылғанын барша жұртшылық көріп, біліп отыр.
Осынау тәуелсіздік жылдарында еліміз саяси және  экономикалық үлкен жеті-
стіктерге қол жеткізді. Бұл табыстарда да жергілікті өкілетті органдар
өкілдерінің өзіндік үлестері бар.
Осыдан 20 жыл бұрынғы алғашқы мәслихат сайлаулары қалай өтті, сол кезде
еліміз бойынша қандай саяси шаралар жүзеге асырылды деген сауалдар
төңірегінде әңгіме қозғайтын болсақ, 1993 жылы Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі жергілікті мемлекеттік органдар құрылымына маңызды
өзгерістер енгізген «Жергілікті билік және атқарушы органдар туралы» Заң
қабылдағаны белгілі. Жергілікті өкілетті орган-мәслихат, жергілікті атқарушы
органдар әкімшілік болып  аталды. Осы заң аясында  тәуелсіз еліміздегі алғашқы
мәслихат сайлауы 1994 жылы 7-наурызда өткізіліп,  әр деңгейдегі мәслихаттар
органдары өмірге енді. Осы жылдар аралығында  өкілеттіліктері мен біліктілік-
тері артқан жергілікті мәслихаттардағы  депутаттар құрамы халықпен билік
арасындағы байланысты нығайта отырып, халықтың әл-ауқатын тұрмыс
жағдайын жақсартуға  бағытталған түрлі саяси реформаларды  жүзеге асыруда
белсенділік танытып келеді. 
Осы орайда өткен күндерге бір сәт шегініс жасаудың артықтығы болмас деп ой-
лаймын. Сол кездегі бірінші шақырылған Қазыбек би аудандық мәслихат-депу-
таттар жиналысының алғашқы хатшысы ретінде алғашқы мәслихат
депутаттары болып кімдер сайланды, алғашқы ұйымдастыру сессиясы қалай
өтті деген сауалдар төңірегінде әңгіме өрбіткен орынды деп есептеймін.
Төл тарихымыздың еншісіне алтын әріптермен жазылған сол бір 1994 жылдың 7-
наурызындағы алғашқы сайлаудан кейін көп ұзамай осы  айдың аяғына қарай
Рымбек
Рымбек
СМАҒҰЛОВ
СМАҒҰЛОВ
ҚР Журналистер Одағының мүшесі
ҚР Журналистер Одағының мүшесі
Аудандық Мəслихаттың бір топ депутаттары (1994ж)
Аудандық Мəслихаттың бір топ депутаттары (1994ж)

аудандық мәслихат-депутаттар жиналысының бірінші ұйымдастыру сессиясы
өтті.
Осы алғашқы сайлаудың бір ерекшелігі-депутаттыққа өз кандидаттарын түрлі
партиялар, қоғамдық құрылымдармен  бірге жеке адамдардың өзін-өзі ұсынуы
болды. Бұл нағыз демократияның шынайы көрінісі еді. 
Алғашқы сайлауда аудандық мәслихат-депутаттар жиналысының депутат-
тары болып сол кезде ауданның түрлі салаларында жемісті қызмет атқарып
жүрген халықтың қалаулылары Берлібек Әбдікәрімов, Марат Нұрбеков, Роза
Әшімова,Қанат Елеусізов, Айтқазы Ыбыраев, Кәрім Сауғабаев, Амантай
Дәуіпбаев, Дәнен Бейсенбаев, Мартбек Тілеужанов, Майдан Мануов, Әнуар Ахме-
тов, Кәрібек Мұстафин, Нұржан Жұмабаев, Қайыркен Байтасов және осы
жолдардың авторы сайланған еді.
Алғашқы ұйымдастыру сессиясы жоғарыда айтқанымыздай наурыз айының
аяғында өтті. 
Осы алғашқы сессия жұмысын тұңғыш мәслихат депутаттарын сайлау
науқанын үлкен ұйымшылдықпен өткізген сол кезде аудандық  пошта байланыс
торабының  директоры  болып қызмет істеген аумақтық сайлау  комиссиясының
төрағасы  бүгінде  марқұм болып кеткен Қуан Серікбаев ағамыз жүргізгені әлі
есте.
Бірден ұйымдастыру  мәселесі қаралып мәслихат-депутаттар жиналысының
хатшысын сайлау  мәселесі қойылды. Үміткерлердің алғашқысы ретінде  менің
кандидатурам ұсынылғаннан кейін төрағаның  тағы кімді  ұсынасыңдар деген са-
уалынан кейін  бір депутат белгілі ақын, жазушы-журналист  Кәрім Сауғабаев
ағамызды ұсынған еді. Сөйтіп, демократияның алғашқы көріністері негізінде ба-
ламалы түрде тұңғыш рет сайлау өткен еді. 
Осы бірінші  шақырылған аудандық мәслихат-депутаттар жиналысында төрт
тұрақты комиссия құрылды.  Бұл комиссияларды  атап айтқанда заңдылық,
жариялылық және экономикалық реформа  жөніндегі тұрақты комиссия төрағасы
болып депутат Марат Нұрбеков, білім беру, мәдениет және әлеуметтік мәселелер
жөніндегі тұрақты комиссия төрағасы болып депутат Роза Әшімова, өндіріс,
құрылыс және халыққа  тұрмыстық  қызмет көрсету мәселелері жөніндегі
тұрақты комиссия төрағасы болып депутат Амантай Дәуіпбаев, тексеру
комиссиясының төрағасы болып депутат Мартбек Тілеужановтар сайланып  бел-
сенділікпен жұмыс істеген еді.
Жаңадан құрылған мәслихат аппаратында Манарбек Жәпішев пен Қайыржан Ос-
пановтар алғашқы күннен тындырымдылықпен еңбек етті. Әсіресе, көп жылдар
бойы аудандық Кеңес аппаратында қызмет істеген, өмірлік тәжірибесі мол Ма-
нарбек Жәпішев ағамыздың алғаш құрылып жатқан құрылымның жұмысын жолға
қоюдағы ерен еңбегін ерекше айта кеткенім орынды болмақ.
Тың жерден жаңадан құрылған мәслихаттың жұмысы дұрыс жүріп қалыптасып
кетуі үшін аудан әкімі Мұрат Шәуенұлы Нұрақышев ерекше жағдай жасап
көмектескенін айта кетуіміз керек. Аудан әкімі мәслихат аппаратының отыра-
тын орны, материалдық техникалық жағдайына ерекше көңіл  бөлді. Соның
арқасында облыс аудандары  мәслихаттары ішінде бізге бірден Газ-24 «Волга»
автокөлігі берілді.
Біздер сол кездің өзінде –ақ төскейде малы, төрде басы қосылып жатқан көрші
Қарқаралы ауданы мәслихатымен тығыз байланыста жұмыс істедік.
Қарқаралыда бірінші шақырылымның тұңғыш мәслихат  хатшысы болып Қайрат
Жантурин сайланды.  Бұнда да мәслихат хатшысына жаңа УАЗ машинасы беріліп,
жұмыстары алғашқы күннен жемісті  жүріп кеткенін білеміз. Кейіннен Қайрат
әріптесіміз басқа жұмысқа ауысқаннан кейін  Серік Торыбаев, Алтынбек Тәшенов,
Ойрат Жүкібаевтар мәслихат хатшылары болып әр жылдарда жемісті еңбек
етті. Бүгінгі күні аудандық мәслихат хатшысы болып Сләмиден Нүркенов бауы-
рымыз  еңбек етуде.
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
123

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
124
Зымыраған уақыт мезгілі өз дегенін істейтіні белгілі. 1997 жылы екі аудан
қосылғаннан кейін екі мәслихат біріктіріліп мәслихат  хатшысы болып Алтынбек
Тәшенов сайланса, мен аудан әкімшілігінің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі болып
тағайындалдым.
Осы жылдар белесіне көз салатын болсаңыз, өткен жиырма жылдың ішінде бес
рет мәслихаттар сайлауы өткен екен. Тұңғыш сайлау 1994 жылы 7-наурызда
өтсе, екінші шақырылымның сайлауы 1999 жылдың 24-қазанында, үшінші
шақырылымның сайлауы 2003 жылы 20-қыркүйекте, төртінші шақырылымның
сайлауы 2007 жылы, 18-тамызда, соңғы бесінші шақырылымның сайлауы 2012
жылғы  15-қаңтарда өткені белгілі. “Өткен күнде белгі жоқ”,- демекші сол алғашқы
сайлаудан бастап бүгінгі күнге дейін халық қалаулысы деген абыройлы атаққа дақ
түсірмей депутат болып келе жатыр екенбіз. Тек қана мемлекеттік қызметте
болған 1999-2003 жылдар аралығындағы бір шақырылымда ғана депутаттық
мандатты тапсырған екенмін. Бүгінгі депутат әріптестерімнің арасында
жиырма жылдан бері депутат болып келе жатқан Разақ Әлин ағамызды қашанда
мақтан тұтамыз.
Жылдар өткен сайын елдің дамуымен халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы да өзгеріп отырады. Сондықтан әр  шақырылымдағы  мәслихаттар
жұмысы маңызды рөлге ие болып қала береді. 
Өткен жиырма жылдың ішінде мәслихат құрамына өндіріс, денсаулық сақтау,
ауылшаруашылығы, білім және мәдениет салаларының таңдаулы өкілдері депу-
тат болып сайланды. Олардың көпшілігі өздерін іскер ұйымдастырушы нағыз
халықтың қалаулары ретінде көрсете алды. Олар депутат ретінде тұрғын
халықтың мұң-мұқтажы, талап тілектерін шешуде аянбай еңбек етті. Қалың
бұқарамен билік органдары арасында алтын көпір болды. Бүгінгі күні де біздің
аудандық мәслихаттың 14 депутаты ауданымыздың қоғамдық саяси және
әлеуметтік экономикалық салаларына белсене араласып келеді.
Осындай игілікті істерді айта келіп, осыдан 20 жыл бұрын бірінші шақырылымда
депутат болып сайланған Қазыбек би аудандық Мәслихатының 15 депутатының
ішінде бүгінде белгілі ақын, жазушы-журналист Кәрім Сауғабаев, Еңбек қызыл ту
орденінен басқа көптеген орден медальдардың иесі, құрығы құтты атақты
жылқышы болған Қайыркен Байтасов, даңқты бригадир Майдан Мануов
ағаларымыз, білікті экономист, банкир болған жолдасымыз Мартбек Тілеужанов-
тар дүниеден өтіп кетті. Бұл марқұмдарға топырақтарың торқа болсын демек-
піз. 
Сол бірінші шақырылымдағы облыстық мәслихат-депутаттар жиналысының
тұңғыш хатшысы болып Серік Ағыбаев сайланғанын білеміз. Серік ағамыз үлкен
жүректі, аңқылдаған өте бір ақылды, парасатты, ұйымдастырушылық қабілеті
өте  жоғары зиялы азаматтардың бірі еді. Жаңадан құрылған аудандық Мәслихат
хатшыларын жиі-жиі облысқа жинап түрлі жиындар семинарлар өткізіп жаңа
құрылымдардың жұмысының жандануына ерекше көңіл бөліп еді. Өзі де аудандарға
шығып мәслихаттар жұмысымен танысып отыратын. Секеңнің 1994 жылы 18-
қазанда Егіндібұлаққа келіп, кезекті бір сессиямызға қатысып кеткені әлі есімде.
Сол алғашқы шақырылымда облыстық мәслихатқа депутат болып №35 Қазыбек
би сайлау округінен Қаракөл мал бордақтылау бірлестігінің директоры Сағымжан
Апақашов сайланған еді.
Сайып келгенде, жергілікті мәслихаттар халықтың қалауын білдіретін жергі-
лікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқарудың маңызды бөлігі. Сондықтан
ауданымыздың барша жұртшылығын Қазақстан Мәслихаттарының құрылғанына
20 жыл толу мерекесімен құттықтаймын.
Қашанда халықтың қалаулысы-депутаттарымыз халық игілігі жолында алдыңғы
қатардан көріне берсін демекпін.

Арқа төрінде, яғни облыс орталығында кейіннен
Алматы қаласында ақпанның ақырған ақ бораны
мен саршұнақ аязына қарамастан, Алаш
танып біле бастаған өңіріміздің арқалы
ақындарының бірі-Р.Нұрбайдың жыр кеші
дүбірлеп өткен-ді. Ар мен рухтың жүгін
арқалаған ақынның шығармашылық жыр
кеші Ұлыстың Ұлы күні наурыз тойында
жалғасын тапты. Нақтысын айтсақ, да-
рынды ақын, қарымды қаламгер жерлесі-
міз-Руслан Нұрбайдың жыр кешін
жерлестері Қарағайлы кентінде той-
лады. Кенттің мәдениет үйінде
ұйымдастырылған жыр кеші кент
тұрғындары үшін соны жаңалықтай
болды...
Туған дала, сенен өзге сенді кім?
Менің еншім-дархандығың, кеңдігің!
Сүйінші бер, сүйінші бер, сүйінші,
Ұлың келді, жырыңды айтар,  
Арқалаған үмітіңді ар қылып,-деп сүйіншілеген жүргізушілер Әсел мен Бек-
зат ақын Р.Нұрбайдың туған жері, шыққан тегі, қамал бұзар жасқа кел-
генде қол жеткізген жетістіктеріне, шығармашылық өрлеу жолына
тоқталып, жиналған жұртты таныстырып өтті. “Жерлесіміз, ақын
ұлымыз” деген мақтанышпен дәріптелгеннен соң, “Ыстыбұлақ”, “Ар-рух”
атты өлеңдер жинағының авторы Руслан Нұрбай құрметпен сахна төріне
көтерілді. Халқының қошеметі мен ықыласына бөленген Руслан ақын те-
бірене толғанды. Жүрегінен шыққан жырын оқыды. Жыр кешінің осындай
беташарынан соң, облыстық мәслихаттың депутаты жерлесіміз Бағдат
Шахмерденов ақынды арнайы құттықтады. Бағдат Түшкенұлы
Р.Нұрбайға арнаған құттықтау  өлеңін оқыды. Өз тарапынан ақынға сый-
сияпат көрсетті. Құттықтау сөз кезегін алған аудан әкімінің орынбасары
Сайлау Әлиұлы аудан әкімі Х.Мақсұтовтың  құттықтауын жеткізіп, өңір
мақтанышы, ақын ұлдарының жыр кешін қызықтай келген тілеулес
көпшілікке жүрек-жарды лебізін білдірді. Ақын иығына оқалы шапан жапты.
Ақынның шашбауын көтере облыс орталығынан келген республикалық
“Қасым” журналының редакторы  журналист Серік Сағынтай, алты шекті
гитараға үн қосып, өз өнеріне тәнті еткен әнші Сейіл Аяған
замандастарының да әнмен әрленген құттықтауларына қалың көпшілік
куә болды. 
Әр құттықтау тілекті өзінің өлең туындыларымен шыңдаған Руслан
Жаманханұлы “Бақыт мекені” өлеңін анасы Бақытқа жолдады. Жарық
дүниенің есігін ашқызған анаға гүл шоқтары табысталды. 
Қазақ “Әкең өлсе де, әкеңді көрген өлмесін” деп текке айтпаған ғой,
сахнаға ақынның әкесімен үзеңгілес, замандас болған кент тұрғындары
Аманқұл ағамыз Русланның әкесімен сыйласқан күндерін еске алды. Өмірден
ерте озған ақынның жан досы Есенкелдінің анасы  Зиякүл және Гүлбарам
апайларымыз тілек білдіріп, Зиякүл апайымыз Русландай ақын ұлына
жабағының құны бар конверт сыйлады. Хамит қажы Тоғаев ата тілегін,
Шайза Нафталова апа ақ батасын арнады. Осылайша ақын кешінің мей-
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
125
“Бөрі өлең тұр болмыстың
көшінде ұлып...”
Бану 
Бану 
МҰҚАШЕВА
МҰҚАШЕВА

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
126
мандары, достары, сыйластары көрші-қолаң, сырластары, сыныпта-
стары сияқты құттықтау арнағандар қатарының легі кештің ақырына
дейін толастамады. Мейрамгүл Несіпова ақ тілегін өлең жолдарымен жет-
кізіп сияпатын ұсынса, ақынның алғаш поэзия есігін ашуға ықпал еткен
әдебиет пәнінің оқытушысы ардагер ұстаз Құндыз Махметқызы да өз
толғанысын тебірене жеткізді. Ұстазға гүл сыйланды. Осы бір толассыз
тілек-лебіздерді ақынның кішкентай ізбасарлары Жақып Шапағат, Жолтай
Шұғыла, Асқарқызы, Мұрат Айдана Талғатқызы, Мұрат Айжұлдыз
Талғатқызы ақынның өлеңдерін жатқа оқып, мәнерімен көпке ұсынған
сәтте сүйсініске толы қошемет залды
кернеді. 
Жыр кешінің көркін кіргізген ән мен күй
болса, оның орындаушылары Қанат Хор-
дин, Дүйсен Оспанов, ақынның ұстазы ән-
күй пәнінің мұғалімі “Кент маржандары”
ансамблінің белді мүшесі Серік Сейтқазин,
Самат Кенжеғалиевтар және Руслан
Нұрбайдың “Аза жырым, адамзатты
арала” атты өлеңінің желісі бойынша
сахналанған көрініс ақынға тосын сый
болса, көрермендер үшін сол бір тоқырау,
қайта  құру жылдарындағы келеңсіз
қайғылы оқиғалардың  көлеңкелі
тұстары кент тұрғындарын да айналып
өтпегенінен елес берді. Кейіпкерлерді
сомдаған мәдени-сауық орталығының
өнерпаздарының іс-қимылдары, сәби
даусы, қобыз сарыны, бөрінің ұлуы,
тайталасқан өмір-өзен, өзі өз қолымен
өмірін қиған шарананың елесінен есі ауған ана бейнесі бәрі ой саларлық
әсермен берілді.
Кеш бойы өзінің арынды жырларын оқып, қалың елдің рухын көтеріп,
арқасын қыздырған ақын, “Ар-Рух” өлеңдер жинағының кенді өлкедегі
тұсаукесер рәсімін жасады. Бұған ардагер кітапханашы Бану Нұрғалиқызы
құтты қадам тілеп, күміс араласқан шашуын шашты. Әрбір құттықтау -
тілек, ән-жырын арнаған қошеметшіл қауымға өз қолтаңбасын жазып,
ұсынған ақынның бір кітабына қолтаңба жаздырып алып қалуға тырысқан
жұртшылыққа өз жинағын ризашылықпен ұсынып жатты. Жыр кешіне
“тайлы-таяғына” дейін қалмай келген кент тұрғындары ақын Русланмен
естелікке суретке түсіп, амандасып қауышып жатты. 
Ақындардың құдыреттілігі сол, өздерінің рухты жырларымен, жиналған
жұрттың баршасының  ақындық шабытын көтерді. Өлмес рух пен жанның
жанталасын жырлаған өлеңдер көп оқылды. Р.Нұрбайдың ақындық
қырларын үлгі тұтқан өзімен ере келген жас ақындар ақын өлеңдерін
ерекше көңілмен оқыды. 
Осы кештің өтуіне ұйытқы болып жүрген кент әкімшілігі кент әкімінің
орынбасары Б.Әбжанов, кент әкімшілігі атынан жерлес ақын, кенттегі
білім ордасы №17 орта мектептің түлегі, Қазақстан Жазушылар
Одағының мүшесі, Халықаралық “Шабыт” фестивалінің жеңімпазы Руслан
Нұрбайдың отбасына амандық,  шығармашылық табыс, ақындық
мәртебесінің асқақтай беруіне тілек білдіріп, сый-сияпат көрсетті.
Ақын елімен, халқы ақынымен табысып, жырға қанат бітіп, жүректерге
ән болып қонған жарқын күннің бірі болды.
Поэзия кеші Р.Нұрбайдың “Ар Рух” өлеңдер жинағының кенді өлкедегі
тұсаукесері салтанатты жыр кеші дүбірлеп өтті.

Қазақстан тарихында ХХ ғасырдың отызыншы жылдарындағы халқымыздың
басына түскен қасіреттерде құрбан болған адамдардың ұрпақтары, туған-
туысқандары үшін 31мамыр ерекше күн. Бүгінгі таңға дейін сол жылдардың
құпиялары мен халықты осы күнге дейін ашындыратын қияметтердің  сырлары
мен қырлары бүгінгі күнге дейін толық белгілі деп айту қиын. Дегенмен, сол
оқиғалар туралы бүгінгі білетін мәліметтерді келешек ұрпақтарға жеткізу біздің
парызымыз деп санаймын. Себебі ондай оқиғалардың қайталанбауына ешкім кепіл
бола алмайды, ал  оларды біліп, ұққан, Отанын, халқын сүйетін  адамдар ондайға
жол бермеу жолдарын іздейтіні күмән тудырмайды. Қазақстанда 1937ж.
репрессияға түскен адамдар мен олардың семьяларының  сандары ондаған,
жүздеген мыңдарға жетеді. Осы мақаланың жазылу мақсаты сондай семьяның бірі
Тәукебаев Нұрмақтың отбасының тағдырын баяндаумен жастарға ой салу. 
Тәукебаев Нұрмақ  Қарағанды облысы Қу (қазір Қарқаралы) ауданының тумасы.
Руы қаракесек, шаншар, Жарылғап тегінен тарайды. Нұрмақ саясаттан аулақ,
орта шаруалық тіршілігі бар қарапайым адам болған. Нұрмақтан үш ұл, бес қыз
туады. Үлкен ұлы Нығмет көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері. Ол Ресей
патшасы құлағаннан кейін Қазақстанда жаңа өмір құруға белсенді қатысып, 1920-
29 жж. Кеңес үкіметінде бірнеше лауазымды қызметтер атқарды. Солардың
ішінде Республиканың Жоғарғы Трибунал, Жоғарғы Сот төрағасы, Бас Прокуроры,
КазОАК мүшесі,  Нарком кеңесінің төрағасы (Премьер) болды. 1929-1937жж.
Мәскеуде Бүкілодақтық атқару комитетінің (БОАК) Президиум мүшесі,
Президиумның хатшы орынбасары және оның екі бөлімінің меңгеруші қызметтерін
қатар атқарды. 1937ж. Нығмет  Алашорда идеясын қорғаушы, ұлтшыл, Кеңес
үкіметне қарсы болған «халық жауы» деген Кеңес үкіметінің Жоғарғы сотының
әскери  коллегиясының үкімімен атылды. Оның жатқан жерін біз Ресей ФСБ-сі мен
Мәскеудегі «Мемориал» қоғамдық-мемориалдық  ұжымының көмегімен тек
тоқсаныншы жылдарда (жарты ғасырдан астам уақыттан соң) таптық. Олардан
алған  құжаттардан Нығмет Нұрмақов пен Әлихан Бөкейханов екеуі бір күнде
атылғанын және Мәскеудегі Дон монастырінің зиратында көмілгенін білдік (жер-
ленді деген сөз бұл жағдайда орынсыз).  Бұл екі арыстың өмірі тығыз байланыста
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
127
А
А
ман
ман
НұРМАҚОВ
НұРМАҚОВ
Медицина ғылымдарының  
Медицина ғылымдарының  
докторы, профессор
докторы, профессор
ТАУКЕБАЕВ
Нұрмақ жанұясының
тағдыры

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
128
болғаны кейінгі кезде табылған құжаттардан анық айқындалып жатыр.
Нығмет тұтқындалған соң оның семьясы да қуғынға ұшырады. Жұбайы Зүфнүн
Ыбырайқызы (Алаш алыптарының бірі Жақып Ақпаевтың немере қарындасы)
өмірінің он жылы «АЛЖИР» лагерінде, бес жылы Қарағанды шахтасында жұмысшы
болумен өтті. Балалары Ноян мен Тамараны бірін Пенза, екіншісін Саратов
қалаларындағы балалар үйіне жібереді. Ағайынды жас балаларды бір-бірінен айра-
тындай сол кездегі үкімет   неден шошынды екен? Сондықтан болар олардың
тағдырлары да әртүрлі болды.
Тамара  детдомда 1943 ж.
сырқаттан қайтыс болды,
ал Ноян Отан соғысына
қатысып, одан аман
қайтқан соң тау-
м е т а л л у р г и я л ы қ
институттың сирек және
бағалы металдар факуль-
тетіне түседі. Бірақ, ин-
ститут басшылары  оған
«халық жауының» баласы
болғандықтан  тау факуль-
тетіне ауыс деген кеңес бе-
реді. Оған келіспеген Ноян
сельхоз институттың гид-
ромелиоративтік факуль-
тетін бітіреді. Одан соң
Алматыда, Мәскеуде инже-
нер гидрогеолог болып
қызмет істеді. Ол 1984 ж. Мәскеуде сырқаттан қайтыс болып, сондағы Вагань-
ков зиратында жерленген. Нығметтің семьясына зорлық зомбылық көрсетумен
шектелмей, тоталитарлық жүйе зұлымдығын Нығметтің туыстарына да
көрсетті. 1938 ж. еш жазығы жоқ ауылдағы әкесі Нұрмақты тұтқындап, ол
Қарағандыда «үштік» шешімімен атылады.
Одан бұрын, 1937ж. Алматыда кавалерия полкінің штабында қызметте жүрген
інісі Құрманғали ұсталады. Еш кінәсі жоқ оны Ресейдің Воркута қаласына жер ауда-
рып сондағы лагерге қамайды. Лагерь ауыртпашылығына шыдамай ауруға
шалдығып, 1943 ж. қайтыс болады. Атамыз Нұрмақтың, ағамыз Қүрманғалидің
және немересі Тамараның  жатқан жерлері күні бүгінге дейін  бізге беймәлім.
Тұжырымдап айтқанда бүгін сталиндік репрессия салдарынан  Нұрмақ отбасы-
нан төрт  адамға Ресей топырағы бұйырған екен. 
Құрманғалидан үш бала қалған еді. Ұлы Кәмел Ленинград құрылыс институтын
бітіріп, көп жыл Алматыда құрылысшы-инженер, ал кейінгі  жиырма жылдай «Ал-
матыгипрогор» институтының директоры қызметін атқарып, сол жерден зей-
неткерлікке шықты. Ол  Қазақстанға енбегі сіңген құрылысшы, КСРО
Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты. Ағамыз 1913ж. 84 жасында өмірден
озды. Құрманғалидің үлкен қызы Айша, химия ғылымының кандидаты, доцент.
1993ж. қайтыс болды. Екінші қызы, Тамара медицина ғылымдарының докторы,
профессор, Қазақстанға енбегі сіңген қайраткер. Бүгінгі таңда Астанада тұрады.
Ауылдағы Нұрмақтың кенже ұлы, Жәмел «халық жауының» інісі болғандықтан
ел қатарлы әскерге алынбай,   Қарағанды шахтасына трудармия қатарына жі-
берілді. Ол кісі, аллаға шүкір, тірі қалды. Дегенмен 1956 ж. реабилитация қағазын
алғанша әкемнің өмірі оңай болды деп айта алмаймын. Репрессияға түскен
семьяның балалары біз де зәбірлік көріп өстік.  Тек  тар жол тайғақ кешуде  ар-
лары таза, тоталитаризм жылдарындағы оқиғаларды дұрыс түсініп,  дұрыс
бағалайтын,  ақниет адамдардың кездесуінің  арқасында  әкеміз өлімнен аман
қалып, семья құрып, ұрпақ көрді. Жәмел жұбайы Әсия (Қарқаралыда аттары бел-
гілі Садырбек қажының немересі, оның ұлы Құсайын бидің қызы) екеуі сегіз бала
тәрбиелеп өсірді. Олардың ішінде қарапайым жұмысшылар, дәрігерлер, оқытушы,
заң қызметкері, белгілі ғалым да бар.   Бала күнімізде бізді ұрып-соғу, кемітіп- кі-
шірейту, жәбірлеу  аз болған жоқ. Соған шыдап, ер жетіп, бүгінгі таңда әрбіріміз
өз орындарымызды тауып, ұрпақ асыраудамыз. Міне, сталиндік репрессияның тек
бір семьяға көрсеткен зұлымдықтары  мен олардың ұрпақтарының өсіп-өну ба-
рысы осындай.  
Қуғын-сүргін көргендерді еске ала отырып,  жас ұрпақ пен халқымыздың баста-
рына отызыншы жылдардың қасіреттері тумасын және оларды еш ұмытпау
қажет деген тілек айтқым келеді.   

Бүгінде кәсіпқой бокстың әлем таныған
майталманы Геннадий Головкин таяуда
Қарқаралыға келгенінде көпшілікпен бірге
амандаса барғанбыз.
Барша жұрт өзімсініп Гена деп атайтын
жерлес спортшымыздың кәсіпқой бокста
бағындырған биігі зор. Екі беделді
тұжырым бойынша әлем чемпионы. Ке-
йінгі жылдары жарқын жеңістері арқылы
чемпиондар шоғырында өзіндік орнын
тұғырлап алды. Ендігі кезекте өзі
сияқты кіл мықтылармен қолғап
түйістіреді деп күтілуде. Мұны барша-
мыз күтеміз әрі Генаға тек жеңіс тілейміз. 
Қазақтың аты мен намысын әлемдік
деңгейде абыройлы қорғап жүрген ай-
тулы азаматпен өткен қысқа кездесулерде бірер сауал қойып, әңгімелессек
деген ойымыз бар-тын. Асығыс түрде он шақты сұрақты қойын
дәптерімізге жазып, дайындап та қойған едік. Бірақ Генаны қоршап,
қолтаңба алып, суретке түскен қаумалаған жұрттан бөлектеп алып кете
алмадық. Оның үстіне ресми кездесуге дайындалмаған Генаның асығыс
екені көрініп тұрды. Бірақ сонда да чемпионмен өткен кездесу сондайлық
әсерлі де емен-жарқын болды. Әсіресе жанкүйер жастар жағы қолтаңба
алып, суретке түсіп қалуға ұмтылып жатты. Ия, Головкин бүгінгі
заманның қаһарманы емес пе? Қаһарманға құрмет көрсетіп, есімін
ардақтау жеке басқа табыну деген сөз емес. «Жақсыны көрмек үшін» дейді
атам қазақ. Өз талап-тілегімен, еңбек-ерлігімен, өжет-жігерлілігімен
төрткүл дүниені мойындатқан чемпионның жастарға берер үлгі-өнегесі де
аз емес. Сондықтан чемпионның келетінінен құлағдар болған жастар сол
үлгіден аз да болса әсер алғысы келді. Дархан көңілге соншалық мейірімді-
лік танытқан жылы жүзді чемпионға ризашылық одан сайын арта түсті. 
Кісі аяғы басылған бір қалтарыс шақта сұхбат жайлы өзіміздің ниетімізді
білдірген болатынбыз. Чемпион, әрине, бас тартқан жоқ. Дегенмен жолсе-
ріктері асығыс екендіктерін айтқан соң, сауалдарды біраз қысқартып,
күрделі сауалдардың орнын сергітпе жеңіл сұрақтар басты. Сондықтан
сұхбатымыз жедел түрде өрбіді. Әйтсе де құралақан қалмағанымызға
қуандық. Сұхбатта Генаның ұстамдылығы мен қарапайымдылығы тағы
менмұндалап көрінді. Генаның болашақ қарсыластары деп саналатын
мықты боксшылар – Мартинес, Чавес, Уорд сынды саңлақтар турасында
сұрағанымызда,  олардың әрқайсысы мықты екенін, бірақ бірқатары басқа
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
129
Аян Кизкин
Аян Кизкин
Жарқын жүзді жеңімпаз

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
130
салмақта жүргенін, келешекте олармен жекпе-жектің болар-болмасы жа-
йында нақты айта алмайтынын жеткізді. Жалпы біз БАҚ-та оқып жүрген
көптеген ақпараттың тек жарнама ретінде айтылатынын да жасыр-
мады. Мысалы, өзінің салмағындағы мықты саналатын Серхио
Мартинестің келесі кездесуімнен кейін, кезек Головкинге келеді деген сөзін
айтқанымызда, бұл да жұртшылықтың назарын аударуға арналған
дақпырт сөз екенін білдірді. Дегенмен келешекте жаңағы аталған
боксшылардың бірімен кездесуі әбден ықтимал. Салмақ жағы үлкен мәселе
емес, оның ішінде Уорд пен Чавес Генадан бір саты жоғары салмақта. Бұл
жерде тараптар келісімге келсе, тиімді салмақ таңдалынады. Яғни
жанкүйерлердің ынтасын өсіретін, Головкиннің қатысуымен өтетін үлкен
шоу-бағдарламалар әлі алда. Қазірдің өзінде батыстық журналистер Го-
ловкин мен Чавес 12-шілдеде қолғап түйістіреді деп жар салуда.
Кәсіпқой бокста 45 кездесу өткізіп, әлі бір де біреуінде жеңілмеген атақты
Флойд Мейвезермен шыға қалсаңыз, қандай тактика қолданасыз деп
сұрағанымызда да, даңғойланып, кеудемсоқтық көрсеткен жоқ. Мақтан
сөзден тіптен аулақ екенін және бір дәлелдеді. Өзінің жойқын соққылары
туралы да сөз қозғап едік, бұл тарапта да ұстамдылық танытты.Жалпы
оның ауыр соққылары жайында қарсыластары да, бокстың эксперт ма-
мандары да айтып жүр.  Ал өзінің әуесқой бокста өткізген тәжірибесі ту-
расында Гена шешіле сөйледі. 2003 жылы әлем чемпионы атанса, 2004
жылы Афина олимпиадасының күміс жүлдегері атанған.Көптеген
халықаралық додалардың жеңімпазы. Міне, осындай жетістіктер, әуесқой
рингте жинаған қомақты тәжірибесі кәсіпқой аренада тигізіп жатқан пай-
дасы ерекше екенін жасырмады. 
Гена бұдан бұрынырақта да Қарқаралыға келген екен. Тек аудан
орталығына тоқтамаған. Мұндағы қарсы алушылардың жылы лебізі мен
жанкүйерлігіне дән риза. Тоқтаған демалыс үйіне де жүздесуге келушілер
қарасы аз болмапты. Мемлекетіміздің мерейін асырып жүрген майталман
ұлға деген халықтың құрметі бұл.
Алдымен Алла бақ берсе, кемел белеске Гена жанұясындағы тәрбиесімен,
жеке басының оң қасиеттерімен, талмайтын талпыныс-еңбегімен жетті.
Кейінгі жеткіншек ұрпаққа да Гена ізденіс пен ерінбейтін еңбек тілейді.
Сонда ғана жеңіс тұғырынан көрінетін боласың. 
Геннадий Головкин аудан әкімі Халел Мақсұтовтан Қарқаралының 190
жылдық тойының алғашқы шақырту қағазын алды. Келуге тырысамын,
деді чемпион. Келсе, тойға алыс-жақыннан келетін қауыммен бірге
төрімізде болатыны сөзсіз. Бұйыртса, сондай бір кең отырыста
толыққанды сұхбат алатын болармыз. Тек Генаның жеңістері жеңіспен
жалғаса берсе екен.
Өзге ұлт өкілі болса да, туғанындай болған қазақ жұртының бел баласы
санатында әлем аренасында ат ойнатқан арда азамат Геннадий Головкин
осы келген сапарымен-ақ Қарқаралының тарихи жылнамасында қалды.

р/с
Тегі, аты
Жылдар
Басқарған ұйымы
1 Т.Ф.Нифантьев
1869-1872 Уезд бастығы
2 Сахновский Михаил Якавлевич
1872-1877 Уезд бастығы
3 Василий Филиппов
1877-1880 Уез бастығы
4 Замятин Евгений Викторович
1881-1884 Уез бастығы
5 Вараскин Дмитрий Аедреевич
1884-1894 Уез бастығы
6 Киниц Альфред Гвидович
1894-1902 Уез бастығы
7 Оссовский Борис Александрович 1902-1906 Уез бастығы
8 Каменьщиков Георгий Иванович 1906-1908 Уез бастығы
9 Петухов Вячеслав Михайлович
1908-1909 Уез бастығы
10 В.В.Волженский 
1909-1910 Уез бастығы
11 Макаревич Леонид Андреевич
1910-1917 Уез бастығы
12 Мей Валентин Владиславович
1920
Уездік праводағы аудандық бюро басшысы
13 Малашкин Иван Григорьевич 
1920-1921 Уездік партия комитетін басқарған.
14 Рязанцев Александр Григорьевич 1921
Уездік партия комитетін басқарған
15 Зубов Алексей Ильич
1921-1922 Уездік партия комитетін басқарған
16 Галоко Кузьма Корнилович
1922
Уездік партия комитетін басқарған
17 Мусин (өзге дерек жоқ) 
1922
Уездік партия комитетін басқарған
18 Айбасов (өзге дерек  жоқ)
1923-1925 Уездік партия комитетін басқарған
19 Бектұрғанов (өзге дерек жоқ)
1925-1926 Уездік партия комитетін басқарған.
20 Сұлтанғалиев (өзге дерек жоқ)
1928-1929 Округтік партия комитетін басқарған
21 Атаниязов Мырзағұл (өзге дерек жоқ) 1929-1932 Аудандық партия комитетін басқарған
Қарқаралы уезі мен ауданын
басқарған бірінші басшылар
22 Қалымбетов (өзге дерек жоқ)
1932
Аудандық партия комитетін басқарған
23 Махатов Əбдірахман (өзге дерек жоқ) 1932-1934 Аудандық партия комитетін басқарған
24 Нұрсейітов Нұрғали (өзге дерек жоқ) 1933-1936 Округтік партия комитетін басқарған
25 Тұрдалиев Ж. (өзге дерек жоқ)
1934-1938 Аудандық партия комитетін басқарған
26 Қайырбек Дəуренбеков
1937-1938 Аудандық партия комитетін басқарған
27 Оразғали Мамежанов
1938
Аудандық партия комитетін басқарған
28 Қабдолла Ахтанов
1938-1939 Аудандық партия комитетін басқарған
29 Қапыш Сапаев 
1939-1941 Аудандық партия комитетін басқарған
30 Шахан Дулатов
1941-1943 Аудандық партия комитетін басқарған
31 Ібіжан Рахымжанов
1943-1948 Аудандық партия комитетін басқарған
32 Əбдірахман Жəнібеков
1948-1953 Аудандық партия комитетін басқарған
33 Əубəкір Жүсіпов
1953-1954 Аудандық партия комитетін басқарған
34 Ергебеков Елемес 
1954-1959 Аудандық партия комитетін басқарған
35 Тұрсын Тореғожин
1959-1962 Аудандық партия комитетін басқарған
36 Тишбек Аханов
1962-1963 Аудандық партия комитетін басқарған
37 Мұқан Медеубаев
1963-1964 Аудандық партия комитетін басқарған
38 Михаил Шаекин
1965-1973 Аудандық партия комитетін басқарған
39 Зайкен Іңкəрбаев
1973-1977 Аудандық партия комитетін басқарған
40 Бекшин Махмет Сəкенұлы
1977-1985 Аудандық партия комитетін басқарған
41 Жақыпов Қажнаби  
1985-1990 Аудандық партия комитетін басқарған
42 Шахарбаев Төлеутай 
1990-1993 Аудандық партия комитетін басқарған  
1992 жылғы ақпан айынан аудан əкімі
43 Мажитов Темірболат
1993-1997 Аудан əкімі
44 Нұрақышев Мұрат
1997-2000 Аудан əкімі
45 Омарханов Нихан
2000-2010 Аудан əкімі
46 Аймақов Сержан 
2010-2011 Аудан əкімі
47 Мақсұтов Халел
2011
жылдан бастап
Аудан əкімі

sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
Қарқаралы  
sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0ggsanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg]sanitize_seed_1zqyyalg1mlcogwcwo4gsg0gg 
132
Бас редактор
Рымбек Смағұлов
ШЫҒАРУШЫЛАР АЛҚАСЫ:
1.Мақсым ОМАРБЕКҰЛЫ –журналист
2. Рымбек ЖҰМАШЕВ – тарих
ғылымдарының докторы, профессор
3. Серік ДҮЙСЕТАЕВ ­ 
№2 орта мектеп директоры
4. Еркін ҚАСЫМЖАНОВ – 
аудандық ардагерлер Кеңесінің
төрағасы
ТЕХНИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕР:
Диана ТҮСІПБЕКОВА
компьютермен терген әрі беттеген
«АРКО» ЖШС баспаханасы
Қарағанды қаласы 
Сәтбаев көшесі, 15
Тел.: 41­17­83
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БАЙЛАНЫС ЖӘНЕ АҚПАРАТ
МИНИСТРЛІГІНДЕ
2012 жылы 24­шілдеде №12901­Ж
куәлікпен тіркелген
Редакция мекен­жайы:
100800, Қарқаралы қаласы,
Ә.Бөкейханов көшесі, №40 үй
Тел.: 31­3­50, 41­0­42
Е­mail: Karkaraly_TOO@mail.ru
Тіркеуге жіберілген айы шілде айы 2014 ж
Баспаға қол қойылған күні 11.08.2014ж
Форматы 70х108 1/16
Офсетті басылым.
Таралымы 600 дана
Меншік иесі
«Қарқаралы» журналының
редакциясы
ҚҰРЫЛТАЙШЫЛАР:
Қарқаралы ауданының әкімшілігі және
«Қарқаралы» журналының ұжымы
№2 (40) 2014 жыл
ҚАРҚАРАЛЫ
№2(40) 2014 жыл
Журналдың бұл санынан
оқитындарыңыз:
* Қарқаралы, Қазылық 
Күдеріқожа Көшекұлы
* Мерейтой­халықтың мерекесі 
Н.Әбдібеков
* Арқаның жер шоқтығы Қарқаралы 
Х.Мақсұтов
* Арқаның алтын алқасы 
Х.Мақсұтов
* Атыңнан айналайын, Қарқаралы 
Д.Амантай
* Қарқаралы ­ “Мәңгілік елдің” мәңгі
қаласы.                                    
С.Сыздықов
* Некоторяе фрагменты... 
З.Сактаганова
* Орталық Қазақстанның ежелгі тау­
кен орындарын зерттеу 
С.Жауымбаев
* Ә.Ермеков және ХХғ басындағы ұлт
зиялылары жайлы деректік мәліметтер
Қ.Өскембаев, А.Мұсағалиева
* Из истории становление системы об­
разование в Каркаралинском крае: о
чем рассказывают документы 
Ю.Попов Л.Шотбакова
* Жоспарлы “қызыл қырғын” немесе
Қарқаралы тарихындағы Боқты
көтерілі
С.Оспанов
* Ғалым Жайлыбай 
* Серік Ақсұңқар
* Қарқаралы басында жалғыз арша 
Бақытжан Тобаяқов
* Үш Ноян        
Жеңіс Қашқынов
* Хаты жоғалса да, аты жоғалмайды 
Г.Толыбаева
* Ұлағат ұйытқысы ұлылық  А.Қуанбай
Тарихты жасаушылар мен оның
куәгерлері 
Б.Мұқашева
* Қарқаралының алғашқы дәрігерлері
М.Кәрім