Наверх Айлис - Нахчыванская Автономная Республика, Азербайджан, село Ордубадский район .
По поводу имени Айлис разными авторами высказывались определенные мнения. В своей книге «Ватан дерди» Н.Мамедов, ссылаясь на происхождение имени Айлис, отмечает, что слово айлис появилось после VII века.
Необходимо отдельно изучить и объяснить названия сел Ашагы Айлис и Юхары Айлис. Поскольку каждая из этих деревень существует отдельно, даже среди этих деревень на северо-востоке нынешнего Ашагы Айлиса до начала ХХ века было еще две деревни - Ашагы Нугадих // Нухгадийи и Диза.
В начале VIII века Малик Ибрагим аль-Лайс, один из самых выдающихся полководцев пророка Мухаммеда, приехал в Ордубу распространять ислам, взял Ордубад и поселился там. Лейс означает «храбрый, бесстрашный, отважный» на арабском языке. Городское кладбище Ордубад, ныне известное как святое место, носит название Кладбище Малика Ибрагима. Во главе кладбища построили святыню. Могила Малика Ибрагима также находится в этом святилище. Так, благодаря храбрости Малика Ибрагима посвященная ему деревня получила название Аль-Лайс, а затем в результате падения и смещения звуков стала Айлис.
В верхней части города Ордубад находится Лейс Ковшан, Лейский ров, взятый из реки Дубанди . В своей книге «Ордубад» (2001) Азиз Ганбароглу попытался связать название ручья Лис-Лейс со словом «проливной» (т. Е. Проливной, как очень водянистый ручей). Но автор забыл существительное лис (leis-leis-layis). Хотя арку можно охарактеризовать как проливной ливень, конечно, было бы некорректно называть арку проливным ливнем. Согласно одной из гипотез, эта большая территория была местом, посвященным Малику Ибрагиму Аль-Лайсу. Ров, построенный Аль-Лайсом прямо от реки Дубанди до этого места, также назван его именем. Постепенно слово «ал-лайс» превратилось в слово «лейс // лис». Справедливость этой гипотезы сомнительна.
Еще одна гипотеза о происхождении слова "Айлис " журнал " Наука и жизнь".Его выдвинули кандидат географических наук С.Бабаев, А.Рагимов и А.Гасымов, кандидат филологических наук в девятом номере 1987 года. К сожалению, под влиянием взглядов армянского писателя Э. Лалаянца и Удина В. Гукасяна авторы превратили русский вариант слова Айлис (белая нация) в Акулиси Аргулик и попытались связать это место с названием племя называлось Аргу. Почему-то происхождение и язык местного тюркского населения айлисов остались вне поля зрения авторов, а поиски обнаружения топонима в самом тюркском языке были забыты. К сожалению, в книге «Память земли Нахчыванского края», изданной в 2004 году академиком Будагом Будаговым, доктором исторических наук Гейбуллой Гейбуллаевым, авторы попытались найти слово айлис в других языках.
Айлис ойконими образовалось в результате двухкомпонентного слова аг-улус на местном диалекте ак-улус-агулис-экулус-эклис-агулус-аглус-айлис. Известно, что у древних тюркских народов существовали особые верования в слово «белый», уважение и даже обожествление. В комментарии М. Сеидова говорится, что «серый (белый) цвет принадлежит главному богу Ульгену». Возможно, поэтому вера в чудодейственную силу белого сыграла важную роль в появлении топонимов, связанных с белым в сознании древних азербайджанцев, успехе проживающих там племен и кланов, повышении уровня жизни, а также защита от безжалостных стихийных бедствий и атак врага. В Азербайджане есть топонимы с участием десятков белых составляющих: Агдара, Агх Юрд, Агдам, Агдаш и другие.
Топонимы созданы в населенных турками территориях с участием белой и черной составляющих - белый также означал маленький, компактный, красивый, красивый, черный-большой, широкий, величественный, богатый. Белоулусные села есть в Ордубаде, а в Турции - черноулусные. Османские турки называют белую нацию белой нацией, черную нацию черной нацией, Белое море Белым морем. В османском турецком языке белая сеть также используется в смысле сети. С этой точки зрения следует считать само собой разумеющимся, что белая нация иногда использовалась турками как акулы, русскими как акулами и персами как экилис // егилис // эклис.
Название села записано в форме Аклиса в эпиграфических памятниках Айлиса. Исследователь А.Гулузаде отметил, что пропорция каллиграфии была записана в виде Эклиси в раскрашенной надписи на доске мечети в квартале Хошкешин села Юхары Айлис. Соотношение Эклиси также выгравировано в надписи на одном из мраморных надгробий на деревенском кладбище, изученном исследователем. В той же книге четыре строки выгравированы стихотворением на персидском языке, а последние две строки выгравированы следующим образом на арабском языке:
«Дата смерти покойного Калбали ибн покойного Абу Саида Аклиса 1174 г. / 1174 г. по хиджре = 1760-1761 гг.». Основной причиной образования топонима Аг-улус в форме экилис-эклис-агилис-аглис-айлис стало его написание арабским алфавитом. Таким образом, если слово аг-улус было написано в арабском алфавите, оно имело несколько произношений, потому что в этом алфавите не упоминались короткие гласные. Слово также произносится в разных формах на диалектах. Это неизбежно привело к изменению фонетической структуры слова.
Кроме того, когда слово написано арабским шрифтом, оно произносится как акулис, когда оно перемещается, и эклис, когда оно не перемещается. Кроме того, в народных поговорках до сих пор живет белоулусная, аггулусная форма слова айлис.
В народных поговорках имя Айлис использовалось как Агулус, Агулус и Айлис.
Согласно историческим источникам, до сел Юхары и Ашагы Айлис Ордубадского района здесь был город Айлис. Этот город был полностью разрушен во время Османской и Сефевидской войн. Спустя время на развалинах появились две деревни - Верхний и Нижний Айлис. Основная причина их появления - наличие надежных канализационных систем. Источники, связанные с Aylis, также содержат информацию о системах kahriz. Ордубадская область, входившая в состав Нахчыванского ханства, была разделена на пять районов, одним из которых был Даштский район.
29 марта 2005 года село Юхан Айлис было переименовано в административно-территориальную единицу в соответствии с названием административно-территориального центра села Айлис, которым является центральное село Юхан Айлис.
В селе Айлис находится средневековая мечеть Айлис . Мечеть Мир Гадик расположена в северной части села. Мечеть, построенная на левом берегу Айлишая, была восстановлена за годы независимости. Внутренняя площадь мечети, вход в которую с севера, составляет около 50 квадратных метров. Потолок мечети стоит на 4-х опорах. На южной стене 2 окна. Строительство мечети, которая в основном обслуживает жителей квартала, относится к XVII веку
Население 1859 человек.
Yuxarı Əylis — Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunda kənd.
Mündəricat
Əylis adı haqqında müxtəlif müəlliflər tərəfindən bəzi fikirlər irəli sürülmüşdür. N.Məmmədov "Vətən dərdi" adlı kitabında Əylis adının mənşəyinə toxunaraq qeyd edir ki, Əylis sözü VII əsrdən sonra yaranmışdır.
Aşağı Əylis və Yuxarı Əylis kəndlərinin adlarını ayrı-ayrılıqda araşdırıb izah etməyə ehtiyac vardır. Çünki bu kəndlər hər biri ayrı-ayrılıqda mövcuddur, hətta bu kəndlərin arasında indiki Aşağı Əylisin şimal-şərqində XX əsrin əvvəllərinə qədər daha iki kənd - Aşağı Nügədih//Nuhgədiyi və Dizə kəndləri olmuşdur.
VIII əsrin əvvəllərində Məhəmməd peyğəmbərin ən görkəmli sərkərdələrindən biri olan malik İbrahim Əl-Leys islamı yaymaq üçün Ordubada gəlmiş, Ordubadı almış, özü də burada məskunlaşmışdır. Leys ərəb dilində igid, qorxmaz, cəsur deməkdir. Hazırda müqəddəs yer kimi tanınan Ordubad şəhər qəbirstanlığı "Malik İbrahim qəbiristanlığı" adlanır. Qəbiristanlığın baş tərəfində pir tikilmişdir. Malik İbrahimin qəbri də həmin pirin içərisindədir. Beləliklə, Malik İbrahimin şüçaətinə görə ona bağışlanan kənd Əl-Leys adını daşımış, sonra da səslərin düşməsi və yerdəyişməsi nəticəsində Əylisə çevrilmişdir.
Ordubad şəhərinin yuxarı hissəsində Leys kövşəni, Dübəndi çayından götürülən Leys arxı vardır. Əziz Qənbəroğlu "Ordubad" (2001) kitabında Lis-Leys arxının adının leysan sözü ilə əlaqələndirməyə (yəni leysan, çox sulu arx kimi) çalışmışdır. Ancaq müəllif lis (leys-leyis-ləyis) kövşənini unutmuşdur. Arxı leysan sulu arx kimi göstərmək olsa da, təbii ki, kövşəni leysan sulu kövşən adlandırmaq uyğunsuz olardı. Bir fərziyyəyə görə, həmin geniş sahə özü də Malik İbrahim Əl-leysə bağışlanmış yer olmuşdur. Sahəyə Dübəndi çayından birbaşa Əl-leys tərəfindən çəkilən arx da onun adı ilə adlandırılmışdır. Tədricən Əl-leys təhrif olunaraq leyis//lis sözünə çevrilmişdir. Bu fərziyyənin həqiqətə uyğunluğu şübhə doğurur.
Əylis sözünün mənşəyi haqqında daha bir fərziyyə "Elm və həyat" jurnalının 1987-ci il tarixli doqquzuncu nömrəsində coğrafiya elmləri namizədi S.Babayev, filologiya elmləri namizədi A.Rəhimov və A.Qasımov tərəfindən irəli sürülmüşdür. Çox təəssüf ki, müəlliflər erməni yazar E.Lalayants və udin V.Qukasyanın fikirlərinin təsiri altına düşərək Əylis (ağ-ulus) sözünün rus variantı Akulisi Arqulikə çevirmiş və bu yeri Arqu adlı tayfa adı ilə bağlamağa çalışmışlar. Əylisin yerli türk əhalisinin mənşəyi və dili nədənsə müəlliflərin diqqətindən kənarda qalmış, toponimin açılışını türk dilinin özündə axtarmaq unudulmuşdur. Çox təəssüf ki, akademik Budaq Budaqovun, tarix elmləri doktoru Qeybulla Qeybullayevin 2004-cü ildə çap olunmuş "Naxçıvan diyarının yer yaddaşı" kitabında da Əylis sözünün açılışını müəlliflər başqa dillərdə axtarıb tapmağa çalışıblar.
Əylis oykonimi iki komponetli ağ-ulus sözünün yerli şivədə ak-ulus-ağulis-əkülüs-əklis-əgülüs-əglüs-Əylis sözdəyişməsinin nəticəsində yaranmışdır. Qədim türk xalqlarında "ağ" sözünə xüsusi bir etiqad bəslənilməsi, hörmətlə yanaşılması, hətta ilahiləşdirilməsi hallarının olduğu məlumdur. M.Seyidovun şərhində göstərilir ki, "boz (ağ) rəng baş tanrı Ülgenə məxsus rəngdir". Bəlkə elə ona görə də qədim azərbaycanlıların təfəkküründə ağ rənglə bağlı yer adlarının yaranması, həmin yerdə yaşayan tayfa və qəbilələrin uğur qazanacaqları, yaşayış tərzinin yaxşılaşacağı, eyni zamanda təbiətin amansız fəlakətlərindən, düşmən hücumlarından qorunmaqda ağ rəngin ecazkar qüvvəsinə inam böyük rol oynamışdır. Azərbaycanda onlarla ağ komponentinin iştiraki ilə yaranan yer adları vardır: Ağdərə, Ağ Yurd, Ağdam, Ağdaş və s.
Türklərin yaşadığı ərazilərdə ağ və qara komponentlərinin iştiraki ilə yaranan yer adları – ağ kiçik, yığcam, gözəl, yaraşıqlı, qara-böyük, geniş, əzəmətli, varlı mənalarını da ifadə etmişdir. Ordubadda ağ-ulus, Türkiyədə qara-ulus kəndləri vardır. Osmanlı türkləri ağ-ulusa ak-ulus, qara-ulusa kara-ulus, ağ dənizə ak dəniz deyirlər. Osmanlı türkçəsində həm də ağ tor, şəbəkə mənasında işlədilir. Bu baxımdan ağ-ulusun müəyyən zamanlarda türklər tərəfindən akulus, ruslar tərəfindən akulis, farslar tərəfindən əkilis//əgilis//əklis kimi işlənməsi təbii qəbul edilməlidir.
Əylisdəki epiqrafik abidələrdə də kəndin adı Əklis şəklində yazılıb. Tədqiqatçi A.Quluzadə Yuxarı Əylis kəndinin Xoşkeşin məhəlləsində olan məscidin taxta üzərində boya ilə yazılmış kitabəsində xəttatın nisbəsinin Əklisi şəklində yazıldığını qeyd etmişdir. Tətqiqatçının öyrəndiyi kənd qəbiristanlığındakı mərmər başdaşlardan birinin kitabəsində də Əklisi nisbəsi həkk olunmuşdur. Həmin kitabədə dörd sətirdə fars dilində şer, axırıncı iki sətirdə isə ərəb dilində aşağıdakılar həkk edilmişdir:
"Mərhum Kəlbəli ibn mərhum Əbu Səid Əklisinin vəfati tarixi 1174, / hicri 1174 =1760-1761-çi illər". Ağ-ulus toponiminin əkilis-əklis-əgilis-əglis-Əylis şəklinə düşməsinin isə əsas səbəbi ərəb əlifbasi ilə yazılışı olmuşdur. Belə ki, ağ-ulus sözünün ərəb əlifbasi ilə bir yazılış forması olubsa, həmin əlifbada qısa saitlər qeyd edilmədiyindən bir neçə cür oxunuşu olmuşdur. Söz həm də şivələrdə müxtəlif şəkillərdə tələffüz edilmişdir. Bu da istər-istəməz sözün fonetik tərkibinin dəyişilməsinə gətirib çıxarmışdır.
Həm də söz ərəb qrafikasi ilə yazıldiği zaman hərəkə qoyulduqda akulis, hərəkə qoyulmadıqda əklis kimi oxunmuşdur. Bundan başqa Əylis sözünün ağ-ulus, əgülüs şəkli xalq deyimlərində bu günə qədər yaşamaqdadır.
Xalq deyimlərinin özündə də Əylisin adı zamanına görə Ağulus, Əgülüs və Əylis kimi işlədilmişdir.
Tarixi mənbələrə görə Ordubad rayonunun Yuxarı və Aşağı Əylis kəndlərindən öncə burada Əylis şəhəri varmış. Bu şəhər Osmanlı və Səfəvi müharibələrində tamam dağıdılaraq xarabalığa çevrilmişdir. Bir müddət sonra xarabalıqlar üzərində iki kənd - Yuxarı və Aşağı Əylis yaranmışdır. Onların yaranmasının əsas səbəbi burada etibarlı kəhriz sistemlərinin olmasıdır. Əylislə bağlı mənbələrdə kəhriz sistemləri haqda məlumatlara da rast gəlinir. Naxçıvan xanlığı tərkibində olan Ordubad vilayəti beş mahala bölünürdü ki, bunlardan biri də Dəşt mahalı idi.
29 mart 2005-ci ildə Mərkəzi Yuxan Əylis kəndi olan Əylis kənd inzibati ərazi dairəsi mərkəzinin adına uyğun olaraq, Yuxan Əylis kənd inzibati ərazi vahidi adlandırılmışdır.
Əylis kəndində orta əsrlərə aid Əylis məscidi var. Mir Gədik məscidi kəndin şimal hissəsində yerləşir. Əylisçayın sol sahilində inşa edilən məscid müstəqillik illərində bərpa olunmuşdur. Giriş qapısı şimaldan olan məscidin daxili sahəsi 50 kvadrat- metrə yaxındır. Məscidin tavanı 4dirək üzərində dayanmışdır. Cənub divarında isə 2 pəncərə yerləşir. Əsasən məhəllə sakinlərinə xidmət edən məscidin inşa tarixi XVII əsrə aid edilir
Əhalisi 1859 nəfərdir.